عدالت وجایگاه آن در اسلام از دیدگاه شهید مطهری(ره)

[meshkaat]

بنام خدا
یكی از بنیادی­ترین مفاهیم در علوم انسانی و به‌خصوص در علمسیاست مفهوم عدالت است. این سخن گزاف نیست زیرا كه اهمیت عدالت و نقش تعیین كنندةآن در اجتماع غیر‌قابل انكار می‌باشد. می‌توان غرض را با این عبارت بیان كرد كهمبحث عدالت در مركز منظومة فكری اندیشمندان سیاسی واقع شده است.
عدلصفتی است كه هم نزد خالقمحبوب است و هم نزد مخلوق و خدا خود را با این صفت ستوده است.(1)
در نگاهی به همة ادیان، اعم از آسمانی و غیر‌آسمانی، ما شاهد هستیم كه همگی بهعنصر مهم عدالت توجه كرده‌اند و از آن یا به عنوان اصلی‌ترین هدف و یا یكی از اهدافمهم نام برده‌اند.
تعداد 29 ایه از ایات قرآنمستقیماً دربارة عدالت نازل شده است و حدود 290 ایة دگر هم در مورد ظلم كه ضد عدالتمی‌باشد، نازل شده است. در مجموع می‌توان ادعا كرد كه حدود یك دهم از ایات قرآن یابه‌طور مستقیم و یا به‌طور غیرمستقیم به این بحث اشاره دارند و این امر نشان دهندةاهمیت آن در دین اسلام می‌باشد.
**********

1.اصول الفقه، الطبعة الرابعه، قم- ص 222.

[meshkaat]

بنام خدا
عدالت امری است كه اگر دین اسلام هم به آن اشاره نمیکرد، حقیقت بودن آن صدمه‌ای نمی‌دید.(1)
این حقیقت همواره به‌عنوان یكی از عناصر اصلی و تفكیك‌ناپذیر مباحث سیاسی و قدرت سیاسی به‌شمار آمده و می‌توان آن را به عنوان فصل ممیز زور و مشروعیت قدرت و اطاعت مردم دانست.
اگر ما به این واژه از جنبة تاریخی هم نظر كنیم خواهیم دید كه همواره در طول تاریخ جدال عدالت‌طلبان و ظالمان وجود داشته و در هیچ دورة ‌تاریخی مردم از آرزوی جهان پر از عدالت دور نمانده‌اند. البته در طول تاریخ همواره مظلومان بوده‌اند كه این گوهر كمیاب را جستجو كرده‌‌اند و هرگاه هم كه به‌ آن دست یازیده‌اند، از آن با تمام وجود دفاع كرده‌اند. شهید مطهری(ره) كه خود تمام وجود خویش را وقف این هدف كرده‌ بود، در این رابطه می‌گوید: «اندیشه، تابع شكم است. محال است كه یك برخوردار مرفه, از اصل عدل دفاع كند همچنان‌كه محال است كه یك محروم زجر كشیده منكر اصالت عدل بشود.»(2) انسان هرگاه در مقابل ظلم و جنایت و كفر و فساد قرار گرفت و از آنها رنج برد، شوق عدالت و حقیقت در او بیدار می‌شود.(3)
××××
1: سيد محمد حسين طباطبائى، اصول فلسفه و روش رئاليسم،ص 214.
2: مصطفى ابراهيم و...، معجم‏الوسيط، ج 2، ص 594.
3:مرتضى مطهرى، عدل الهى،ص 62- 59.

[meshkaat]

برای عدل دو تعریف كلی و اصلی وجود دارد كه بسیاری از تعاریف دیگر، دربارة این دو تعریف دور می‌زنند. این دو تعریف عبارتند از: وضع الشیء فی موضعه و دیگری اعطاء كل ذی حق حقه.
افلاطون در جایی از آثار خود، عدالت را ـ‌چه در محدودة اجتماعی و چه محدوة فردی‌ـ به هماهنگی انجام وظیفة خود، تعریف می‌كند[1]. این تعریف بنابر این‌كه جای هرچیزی در افراط و تفریط نیست بلكه حدوسط بهترین جا است، به همان دو تعریف قبل برمی‌گردد. او در جایی دیگر بیان می‌دارد كه عدالت آن است كه كسی آن‌چه را كه حق اوست به دست آورد و كاری را در پیش گیرد كه استعداد و شایستگی آن را دارد.[2] در جایی دیگر از آثار افلاطون ما شاهد هستیم كه عدالت مساوی با زیبایی قرار داده می‌شود[3] و بیان می‌شود كه اگر در جامعه عدالت حاكم باشد آن جامعه زیبا است در غیر این صورت نمی‌توان آن جامعه را زیبا دانست.
**********
1:على شريعتى، جامعه‏شناسى اديان،ص 332- 331.
2:برتراندراسل، اخلاق و سياست در جامعه، ترجمه محمود حيدريان،ص 43.
3:عدل الهى،ص 38.

[meshkaat]

ارسطو عدالت را این‌گونه معنا می‌كند كه «عدالت به معنای خاص كلمه، برابر داشتن اشخاص و اشیاء است... . مهم این است كه میان سود و زیان و تكالیف و حقوق اشخاص تناسب و اعتدال رعایت شود. پس در تعریف عدالت می‌توان گفت كه فضیلتی است كه به موجب آن باید به هركس آن‌چه را كه حق اوست، داد.»(1)
******
1:عدالت، حقوق، دولت، چاپ انتشارات مطالعات ص8.