سرنوشت جاهل قاصر چیست؟

[parsa]

به نام خدا و سلام بر دوستان
شاید این چند سوال در ذهن خیلی از ما باشه که:

منظور از جاهل قاصر کیست؟
آیا صرف اینکه کسی دسترسی به هادی و راهنما نداشت، در قاصر بودنش کافی است؟
آیا نباید تلاش می کرد تا به هدایت برسد؟
برخورد خداوند با جاهل قاصر چگونه است و سرنوشت او در آخرت چیست؟
و...

به امید خدا در این مبحث با یاری دوستان و اساتید، در حد توان به این سوالات پاسخ داده خواهد شد.
برای شروع، ناچار به ذکر مقدماتی هستیم که البته ان شاءالله خالی از فایده نیست.

[parsa]

انسان ها از حیث تکلیف و وظیفه در دنیا، و ثواب و عقاب در آخرت به دسته های زیر تقسیم می شوند:

- انسان یا مکلّف است یا مکلّف نیست.
- اگر مکلّف است، یا عالم به تکلیف خود است یا عالم نیست.
- اگر عالم به تکلیف خود هست، یا به این تکالیف عمل هم کرده است یا عمل نکرده است.
- اما اگر جاهل است، یا می توانسته یاد بگیرد و نگرفته است یا اصلاً نمی توانسته و امکانات فراگیری نداشته است.


پس اگر بخواهیم به صورت خلاصه دسته بندی کنیم، به این شکل خواهد بود:

1. انسانی که مکلّف است، عالم به تکالیف است، به تکالیف عمل کرده است. (عالم با عمل)
   
2. انسانی که مکلّف است، عالم به تکالیف است، ولی به تکالیف عمل نکرده است. (عالم بی عمل)
   
3. انسانی که مکلّف است، جاهل به تکالیف است، می توانسته یاد بگیرد ولی نگرفته است. (جاهل مقصّر)
   
4. انسانی که مکلّف است، جاهل به تکالیف است، نمی توانسته یاد بگیرد یا امکان آن را نداشته است. (جاهل قاصر)
   
5. انسانی که مکلّف نیست. (غیر بالغ، دیوانه، بیهوش)

(البته برای این تقسیم بندی، زیر مجموعه هایی نیز قابل فرض است که از ذکر آن ها صرف نظر می کنیم.)


فردی از انسان ها را نمی توان تصور کرد که جزو یکی از این پنج دسته نباشد.
لذا تک تک به وظایف و سرنوشت هر دسته می پردازیم.

[parsa]

دسته اول:

عالمانی که به علم خود عمل می کنند.


اینان بهترین پاداش‏های الهی را داشته و در درجات عالی بهشت جا دارند:

«قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ»
(سوره بقره، آیه 38)
گفتيم: همگى از آن، فرود آييد. هرگاه هدايتى از طرف من براى شما آمد، کسانى که از آن پيروى کنند، نه ترسى بر آنهاست، و نه غمگين شوند.


«وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ»
(سوره نسا، آیه 57)
و کسانى که ايمان آوردند و کارهاى شايسته انجام دادند، بزودى آنها را در باغهايى از بهشت وارد مى‏کنيم.


مقام خشیت و خوف از خداوند که از بالاترین کمال‏ها است تنها بهره چنین عالمانی است:

«إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ»
(سوره فاطر، آیه 28)
از ميان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او مى‏ترسند.


علم توأم با عمل، انسان را به درجات بالای وجود، کمال و سعادت میرساند:

«يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ»
(سوره مجادله، آیه 11)
خداوند کسانى را که ايمان آورده‏اند و کسانى را که علم به آنان داده شده درجات عظيمى مى‏بخشد.


عالمان با عمل مایه پایداری دین و دنیا هستند:

«يَا جَابِرُ قِوَامُ الدِّينِ وَ الدُّنْيَا بِأَرْبَعَةٍ: عَالِمٍ مُسْتَعْمِلٍ عِلْمَهُ و...»
(نهج‏البلاغه، محمد دشتی، حکمت 372)
اى جابر استوارى دين و دنيا به چهار چيز است: 1- عالمى که به علم خود عمل کند.

[نگاه نو]

سلام
عقل انسان پیامبر درونی اوست . عقل همیشه در موضوعات براساس فطرت نظر میدهد و فطرت در ابتدا پاک و خدائی است . پس عمل به عقل انسان را به خطا نمی اندازد . خداوند در قرآن میفرماید " لا یواخذکم الله بالغو فی ایمانکم ولیکن یواخذکم بما کسبت قلوبکم" خدا شما را براساس آنچه ظاهرآ ایمان دارید محاکمه نمی کند بکه با آنچه در قلبهایتان کسب کرده اید محاکمه میکند که وام بحالمان چون مثلا دل های ما تمایلاتی دارد که در ظاهر نمب اوریم . در خصوص کسی که امکان بدست آوردن حقیقت اسلام را نداشته است همینکه فطرت خود را بگونه ای حفظ کند که اگر اسلام به او ارائه میشد قبول میکرد برای خدا کافی است .
در ضمن جاهل قاصر همان جاهل عامد است . چون قصور کرده است در جهل خود . فکر میکنم منظور شما جاهل غیر عامد باشد .

[parsa]

سلام بر شما دوست گرامی و ممنون از بابت شرکت در بحث
در مورد اینکه عقل یکی از راهنماهای انسان هست، شکی نیست و شاید در ادامه بحث به اون پرداختیم.

اما آیه ای که اشاره کردید ربطی به بحث عقل و همچنین بحث عالم و جاهل ندارد.
این آیه شریفه و آیه قبلش(بقره آیات 224 و 225) در خصوص مساله قسم می باشد.

كلمه أيمان، جمع يمين به معنای سوگند است و این آیه در صدد نفى قسم هاى لغو، بیهوده و بی اعتبار می باشد.

خلاصه منظورش این است که:

سوگند ياد كردن در انجام كارهاى خوب پسنديده نيست تا چه رسد به اينكه كسى سوگند ياد كند كارهاى خوب را ترک نماید.
به عبارت دیگر: قسم نبايد مانع كار خير شود.
یعنی اگر فرضا کسی قسم بخورد فلان کار خیر را انجام ندهد، این قسم معتبر نیست.

لذا مى‏فرمايد : خداوند شما را به خاطر سوگندهائى كه بدون توجه ياد مى‏كنيد مؤاخذه نخواهد كرد. (لايؤاخذكم الله باللغو فى ايمانكم.) اما به آنچه دلهاى شما كسب كرده ( یعنی: سوگندهائى كه از روى اراده و اختيار ياد مى‏كنيد) مؤاخذه مى‏كند. (و لكن يؤاخذكم بما كسبت قلوبكم) و خداوند آمرزنده و داراى حلم است. (و الله غفور حليم).

اگر بخواهیم در مورد این آیه شریفه و انواع قسم و آثار اون بحث کنیم، به درازا میکشه و در حیطه موضوع تاپیک هم نیست.


اما در مورد جاهل عامد و غیر عامد، جاهل عامد در زمره جاهل مقصر قرار می گیره نه قاصر و تکلیف و سرنوشت هرکدام متفاوت هست.
ان شاءالله به زودی در ادامه بحث به جزئیاتش خواهیم رسید.

[parsa]

دسته دوم:

عالمان بی عمل هستند که مورد سرزنش شدید آیات و روایات می باشند.

چنین اشخاصی گناه کار بوه و سرانجام بسیار بدی در پیش دارند. کسانی که علم و آگاهی دارند ولی با وجود آن دست به انکار و گناه می زنند، مفسدانی هستند که فرجام بسیار سختی در انتظارشان هست:

«وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ»
(سوره نمل، آیه 14)
و آن را از روى ظلم و سرکشى انکار کردند، در حالى که در دل به آن يقين داشتند! پس بنگر سرانجام تبهکاران (و مفسدان) چگونه بود!


گمراهانی هستند که خدایشان خواهش های نفسانیشان است:

« أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ»
(سوره جاثیه، آیه 23)
آيا ديدى کسى را که معبود خود را هواى نفس خويش قرار داده و خداوند او را با آگاهى (بر اينکه شايسته هدايت نيست) گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مُهر زده و بر چشمش پرده‏اى افکنده است؟! با اين حال چه کسى مى‏تواند غير از خدا او را هدايت کند؟! آيا متذکّر نمى‏شويد؟!


خداوند متعال این گروه از عالمان را شدیدا سرزنش می فرماید:

أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ
(سوره بقره، آیه 44)
آيا مردم را به نيکى (و ايمان به پيامبرى که صفات او آشکارا در تورات آمده) دعوت مى‏کنيد، اما خودتان را فراموش مى‏نماييد؛ با اينکه شما کتاب (آسمانى) را مى‏خوانيد! آيا نمى‏انديشيد؟!


امیرمؤمنان حضرت علی (ع) در مقام مذمت عالم بی عمل و سرنوشت او می فرمایند:

« وَإِنَّ الْعَالِمَ الْعَامِلَ بِغَيْرِ عِلْمِهِ کَالْجَاهِلِ الْحَائِرِ الَّذِي لاَ يَسْتَفِيقُ مِنْ جَهْلِهِ، بَلِ الْحُجَّةُ عَلَيْهِ أَعْظَمُ، وَالْحَسْرَةُ لَهُ أَلْزَمُ، وَهُوَ عَنْدَ اللهِ أَلْوَمُ.»
(نهج‏البلاغه، محمد دشتی، خطبه 109)
عالمي که به غير علم خود عمل کند، چونان جاهل سرگرداني است که از بيماري ناداني شفا نخواهد گرفت، بلکه حجت بر او قويتر و حسرت و اندوه بر او ثابت و در پيشگاه خدا سزاوار سرزنش است.

[hoseintabar]

جاهل قاصر کسی استکه دست رسی به علم نداشته باشد...

[parsa]

دسته سوم:

که در اصطلاح فرهنگ اسلامی، جاهل مقصر نامیده می شوند.

اینان مسؤول هستند و مورد مواخذه قرار میگیرند، که چرا به ندای انبیاء درونی و بیرونی پاسخ ندادند.
نرفتند در معجزات و معارف و داده‏های پیامبر زمان خویش تحقیق کنند، با اینکه عقل و فطرت این وظیفه را بر دوش‏شان گذاشته بود.

کسی که ندای اسلام و دین عصر خویش را شنیده، عقل و فطرت می گوید: برای دور کردن ضررها و عقوبت‏های ناشی از بی توجهی به چنین ندایی، باید بروی دنبال تحقیق و بررسی تا چنین نگرانی هایی را برطرف کنی.

روشن است مخالفت با چنین توصیه عقلی و فطری سرزنش عقلا را به دنبال دارد، و خدای سبحان نیز بر اساس همین شیوه عقلا حق دارد چنین اشخاصی را مواخذه کند که چرا در حالی که امکانات یادگیری را داشتید و ندای منادی دین حق را شنیدید ولی دنبال یادگیری و مسؤولیت پذیری نرفتید.


قرآن مجید می فرماید:

تا آنگاه که از جانب من راهنمایی برای شما آید پس هر کسی پیروی او کند، بیمناک و اندوهگین نخواهد گشت و آنان که کافر شدند و تکذیب آیات ما کردند البته اهل دوزخ‏اند.

«قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ»
«وَالَّذِينَ كَفَرواْ وَكَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»
(سوره بقره، آیه 38 و 39)
گفتيم: «همگى از آن، فرود آييد! هرگاه هدايتى از طرف من براى شما آمد، کسانى که از آن پيروى کنند، نه ترسى بر آنهاست، و نه غمگين شوند.»
و کسانى که کافر شدند، و آيات ما را دروغ پنداشتند اهل دوزخند؛ و هميشه در آن خواهند بود.


البته این اشخاص نیز دو گروه هستند:


الف: گروه اول: امکان یادگیری و تحقیق را داشتند و ندای دین عصر خویش را دریافت کردند، ولی واکنشی که انجام ندادند هیچ بلکه در صدد مخالفت برآمدند و انبیا الهی را مورد تکذیب و دشمنی قرار دادند.

این گروه همان کافران معاند هستند که بدون هیچ دلیلی به مبارزه انبیا برخاستند و مرتکب ظلم و ستم در حق جامعه بشری شدند.

این عده معمولاً هیچ کار خیری نیز انجام نمی دهند که حداقل با توجه به آن تخفیفی در عذاب‏شان پدید آید، هر چند با کفر و عناد هیچ عملی فایده ندارد.


قرآن کریم در مورد این افراد چنین می فرماید:

«الَّذِينَ كَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِيلِ اللّهِ زِدْنَاهُمْ عَذَابًا فَوْقَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُواْ يُفْسِدُونَ»
(سوره نحل، آیه 88)
کسانى که کافر شدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند، بخاطر فسادى که مى‏کردند، عذابى بر عذابشان مى‏افزاييم!


این گروه حتی شایستگی آمرزش و هدایت الهی را هم ندارند:


«إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَظَلَمُواْ لَمْ يَكُنِ اللّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقاً»
(سوره نساء، آیه 168)
کسانى که کافر شدند، و (به خود و ديگران) ستم کردند، هرگز خدا آنها را نخواهد بخشيد، و آنان را به هيچ راهى هدايت نخواهد کرد.


ب: گروه دوم: کسانی که در برابر دعوت، فراخوانی و ندای پیامبر عصر خویش، بی تفاوت ماندند.
نه زحمت تحقیق و جستجو را به خود دادند و نه در صدد مخالفت برآمدند در نتیجه از فیض بزرگ هدایت و تعلیمات الهی محروم ماندند.

وضع این گروه هر چند به وخامت و بدی گروه قبل نمی رسد، لکن هم‏چنان مسؤول هستند و مواخذه کردن آنها معقول است، چون در برابر ندای الهی، فطری و وجدانی خود پاسخ ندادند.

فراخوانی انبیا که همراه با معجزات، صداقت و دلسوزی بوده است، کمترین اثرش این است که در تمام مخاطبین احتمال ضرر و عقاب اُخروی را ایجاد میکند، و از آنجا که محتمَل (عتاب دایمی و محرومیت وسیع) بسیار مهم و بزرگ است، هر انسان عاقلی را به واکنش وا میدارد.

روشن است شخصی بی تفاوت در برابر این دستور فطری و عقلی مورد سرزنش عاقلان قرار میگیرد و خدای حکیم بر همین اساس او را مورد مواخذه قرار میدهد.

قرآن کریم در راستای همین منطق، می فرمایند:

فرشتگان از آنها می پرسند:
شما در دنیا در چه وضعی به سر میبردید؟

آنها معتذر میشوند که ما مردمی بیچاره بودیم، دستمان به کسی و چیزی نمیرسید.

فرشتگان می گویند:
شما مستضعف نیستید. زیرا زمین خدا فراخ بود و شما می توانستید از آنجا مهاجرت کرده به نقطه‏ای بروید که همه جور امکان در آنجا بود. پس شما مقصرید و مستوجب عذاب.

علامه طباطبایی ذیل تفسیر همین آیه می فرمایند: خداوند، جهل به امر دین و هر ممنوعیت از اقامه شعائر دین را ظلم شمرده است که عفو الهی شامل آن نمیشود.
(شهید مطهری، عدال الهی، ص 321 - 320، چاپ جامعه مدرسین، سال 1361)

-------------------