تفسير سوره مباركه قدر ( مدیر بحث : تنویر )

[تنوير]

[تنوير]

بسم الله الرحمن الرحیم انا انزلناه فى لیلة القدر (1) و ما ادراک ما لیلة القدر (2) لیلة القدر خیر من الف شهر (3) تنزل الملئکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر (4) سلام هى حتى مطلع الفجر (5).
ترجمه آیات
به نام خداوند رحمان و رحیم.ما این قرآن عظیم الشان را(که رحمت واسع و حکمت جامع است) در شب قدر نازل کردیم(1).
و تو چه مى‏دانى شب قدر چیست؟(2).
شب قدر(در مقام و مرتبه)از هزار ماه بهتر و بالاتر است(3).
در این شب فرشتگان و روح(یعنى جبرئیل)به اذن خدا از هر فرمان(و دستور الهى و سرنوشت‏خلق) نازل مى‏شوند(4).
این شب رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه(5).

[تنوير]

این سوره نزول قرآن در شب قدر را بیان مى‏کند، و آن شب را تعظیم نموده از هزار ماه بالاتر مى‏داند، چون در آن شب ملائکه و روح نازل مى‏شوند، و این سوره، هم احتمال مکى بودن را دارد، و هم مى‏تواند مدنى باشد، و روایاتى که درباره سبب نزول آن از امامان اهل بیت (علیهم السلام) و از دیگران رسیده خالى از تایید مدنى بودن آن نیست، و آن روایاتى است که دلالت دارد بر اینکه این سوره بعد از خوابى بود که رسول خدا(ص)دید، و آن خواب این بود که دید بنى امیه بر منبر او بالا مى‏روند، و سخت اندوهناک شد، و خداى تعالى براى تسلیتش این سوره را نازل کرد(و در آن فرمود شب قدر بهتر از هزار ماه حکومت‏بنى امیه است).

[تنوير]

انا انزلناه فى لیلة القدر
ضمیر درانزلناهبه قرآن برمى‏گردد، و ظاهرش این است که: مى‏خواهد بفرماید همه قرآن را در شب قدر نازل کرده، نه بعضى از آیات آن را، مؤیدش هم این است که تعبیر به انزال کرده، که ظاهر در اعتبار یکپارچگى است، نه تنزیل که ظاهر در نازل کردن تدریجى است.
و در معناى آیه مورد بحث آیه زیر است که مى‏فرماید: و الکتاب المبین انا انزلناه فى لیلة مبارکة (1) ، که صریحا فرموده همه کتاب را در آن شب نازل کرده، چون ظاهرش این است که نخست‏سوگند به همه کتاب خورده، بعد فرموده این کتاب را که به حرمتش سوگند خوردیم، در یک شب و یکپارچه نازل کردیم.
پس مدلول آیات این مى‏شود که قرآن کریم دو جور نازل شده، یکى یکپارچه در یک شب معین، و یکى هم به تدریج در طول بیست و سه سال نبوت که آیه شریفهو قرآنا فرقناه لتقراه على الناس على مکث و نزلناه تنزیلا (2) ، نزول تدریجى آن را بیان مى‏کند، و همچنین آیه زیر که مى‏فرماید: و قال الذین کفروا لو لا نزل علیه القرآن جملة واحدة کذلک لنثبت‏به فؤادک و رتلناه ترتیلا (3) .
و بنا بر این، دیگر نباید به گفته بعضى (4) اعتنا کرد که گفته‏اند: معناى آیهانزلناه این است که شروع به انزال آن کردیم، و منظور از انزال هم انزال چند آیه از قرآن است، که در آن شب یکباره نازل شد نه همه آن.
و در کلام خداى تعالى آیه‏اى که بیان کند لیله مذکور چه شبى بوده دیده نمى‏شود بجز آیهشهر رمضان الذى انزل فیه القرآن (5) که مى‏فرماید: قرآن یکپارچه در ماه رمضان نازل شده، و با انضمام آن به آیه مورد بحث معلوم مى‏شود شب قدر یکى از شبهاى ماه رمضان است، و اما اینکه کدامیک از شب‏هاى آن است در قرآن چیزى که بر آن دلالت کند نیامده، تنها از اخبار استفاده مى‏شود، که ان شاء الله در بحث روایتى آینده بعضى از آنها از نظر خواننده مى‏گذرد.
در این سوره آن شبى که قرآن نازل شده را شب قدر نامیده، و ظاهرا مراد از قدر تقدیر و اندازه‏گیرى است، پس شب قدر شب اندازه‏گیرى است، خداى تعالى در آن شب حوادث یک سال را یعنى از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر مى‏کند، زندگى، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چیزهایى دیگر از این قبیل را مقدر مى‏سازد، آیه سوره دخان هم که در وصف شب قدر است‏بر این معنا دلالت دارد: فیها یفرق کل امر حکیم امرا من عندنا انا کنا مرسلین رحمة من ربک (6) ، چونفرق، به معناى جدا سازى و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است، و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه‏اى که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه‏گیرى مشخص سازند.
و از این استفاده مى‏شود که شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالى که قرآن در آن شبش نازل شد نیست، بلکه با تکرر سنوات، آن شب هم مکرر مى‏شود، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمرى شب قدرى هست، که در آن شب امور سال آینده تا شب قدر سال بعد اندازه گیرى و مقدر مى‏شود.
براى اینکه این فرض امکان دارد که در یکى از شبهاى قدر چهارده قرن گذشته قرآن یکپارچه نازل شده باشد، ولى این فرض معنا ندارد که در آن شب حوادث تمامى قرون گذشته و آینده تعیین گردد. علاوه بر این، کلمهیفرقبه خاطر اینکه فعل مضارع است استمرار را مى‏رساند، در سوره مورد بحث هم که فرموده: شب قدر از هزار ماه بهتر استو نیز فرموده: ملائکه در آن شب نازل مى‏شوندمؤید این معنا است.
پس وجهى براى تفسیر زیر نیست که بعضى (7) کرده و گفته‏اند: شب قدر در تمام دهر فقط یک شب بود، و آن شبى بود که قرآن در آن نازل گردید، و دیگر تکرار نمى‏شود.و همچنین تفسیر دیگرى که بعضى (8) کرده و گفته‏اند: تا رسول خدا(ص) زنده بود شب قدر در هر سال تکرار مى‏شد، و بعد از رحلت آن جناب خدا شب قدر را هم از بین برد.و نیز سخن آن مفسر (9) دیگر که گفته: شب قدر تنها یک شب معین در تمام سال است نه در ماه رمضان.و نیز سخن آن مفسر (10) دیگر که گفته: شب قدر شبى است در تمام سال، ولى در هر سال یک شب نامعلومى است، در سال بعثت در ماه رمضان بوده در سال‏هاى دیگر در ماههاى دیگر، مثلا شعبان یا ذى القعده واقع مى‏شود، هیچ یک از این اقوال درست نیست.
بعضى (11) دیگر گفته‏اند: کلمهقدربه معناى منزلت است، و اگر شب نزول قرآن را شب قدر خوانده به خاطر اهتمامى بوده که به مقام و منزلت آن شب داشته، و یا عنایتى که به عبادت متعبدین در آن شب داشته.
بعضى (12) دیگر گفته‏اند: کلمهقدربه معناى ضیق و تنگى است، و شب قدر را بدان جهت قدر خوانده‏اند که زمین با نزول ملائکه تنگ مى‏گردد.و این دو وجه به طورى که ملاحظه مى‏کنید چنگى به دل نمى‏زند.
پس حاصل آیات مورد بحث‏به طورى که ملاحظه کردید این شد که شب قدر بعینه یکى از شبهاى ماه مبارک رمضان از هر سال است، و در هر سال در آن شب همه امور احکام مى‏شود، البته منظورمان احکاماز جهت اندازه‏گیرى است، خواهید گفت پس هیچ امرى از آن صورت که در شب قدر تقدیر شده باشد در جاى خودش با هیچ عاملى دگرگون نمى‏شود؟ در پاسخ مى‏گوییم: نه، هیچ منافاتى ندارد که در شب قدر مقدر بشود ولى در ظرف تحققش طورى دیگر محقق شود، چون کیفیت موجود شدن مقدر، امرى است، و دگرگونى در تقدیر، امرى دیگر است، همچنان که هیچ منافاتى ندارد که حوادث در لوح محفوظ معین شده باشد، ولى مشیت الهى آن را تغییر دهد، همچنان که در قرآن کریم آمده: یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب (13) .
علاوه بر این، استحکام امور به حسب تحققش مراتبى دارد، بعضى از امور شرایط تحققش موجود است، و بعضى‏ها ناقص است، و احتمال دارد که در شب قدر بعضى از مراتب احکام تقدیر بشود، و بعضى دیگرش به وقت دیگر موکول گردد، اما آنچه از روایات بر مى‏آید و به زودى روایاتش از نظر خواننده خواهد گذشت‏با این وجه سازگار نیست.

*********************************
1-سوگند به کتاب مبین، ما آن را در شبى مبارک نازل کردیم.سوره دخان، آیه 3.
2- ما قرآنى بر تو نازل کردیم که به صورت آیات جدا از هم مى‏باشد، تا آن را تدریجا و با آرامش بر مردم بخوانى.و به طور قطع این قرآن را ما نازل کردیم.سوره اسراء، آیه 106.
3- آنانکه کافر شدند گفتند: چرا قرآن یکباره بر او نازل نشد، بله یکباره نازل نکردیم، تا قلب تو را ثبات و آرامش بخشیم، و بدین منظور آیه آیه‏اش کردیم.سوره فرقان، آیه 32.
4- مجمع البیان، ج 10، ص 518.
5- سوره بقره، آیه 185.
6- در آن شب هر حادثه‏اى که باید واقع شود خصوصیاتش مشخص و محدود مى‏گردد، این امرى ست‏خلف ناپذیر، امرى است از ناحیه ما که این ماییم فرستنده رحمتى از ناحیه پروردگارت.سوره دخان، آیه 6.
7- تفسیر قرطبى، ج 20، ص 135.
8- مجمع البیان، ج 10، ص 518.
9- تفسیر قرطبى، ج 20، ص 135.
10- روح المعانى، ج 30، ص 190.
11 و 12- مجمع البیان، ج 10، ص 518.
13- خدا هر چه را که از مقدرات بخواهد محو، و هر چه را بخواهد اثبات مى‏کند، و کتاب تغییر ناپذیر نزد او است.سوره رعد، آیه 39.

[تنوير]

و ما ادریک ما لیلة القدر
این جمله کنایه است از جلالت قدر آن شب و عظمت منزلتش، چون با اینکه ممکن بود در نوبت دوم ضمیر لیلة القدر را بیاورد، خود آن را تکرار کرد.واضح‏تر بگویم، با اینکه مى‏توانست‏بفرماید: و ما ادریک ما هى، هى خیر من الف شهربراى بار دوم و بار سوم خود کلمه را آورد و فرمود: و ما ادریک ما لیلة القدر لیلة القدر خیر من الف شهر.

[تنوير]

لیلة القدر خیر من الف شهر

این جمله به طور اجمال آنچه را که در جملهو ما ادریک ما لیلة القدربدان اشاره شده بود، یعنى عظمت آن شب را بیان مى‏کند، و مى‏فرماید: بدین جهت گفتیم آن شب مقامى ارجمند دارد که از هزار شب بهتر است.
و منظور از بهتر بودنش از هزار شب به طورى که مفسرین تفسیر کرده‏اند بهتر بودنش از حیث فضیلت عبادت است، و مناسب با غرض قرآن هم همین معنا است، چون همه عنایت قرآن در این است که مردم را به سوى خدا نزدیک، و به وسیله عبادت زنده کند، و زنده‏دارى آن شب با عبادت بهتر است از عبادت هزار شب.و ممکن است همین معنا را از آیه سوره دخان نیز استفاده کرد، چون در آنجا شب قدر را پر برکت‏خوانده، و فرموده: انا انزلناه فى لیلة مبارکة (1) .البته در این میان معناى دیگرى نیز هست، که ان شاء الله در بحث روایتى آینده خواهد آمد.

************************************************** ********
1- ما آن را در شب مبارکى نازل کردیم.سوره دخان، آیه 3.

[تنوير]

تنزل الملئکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر
کلمه تنزل در اصل تتنزل بوده، و ظاهرا مراد از روح آن روحى است که از عالم امر است و خداى تعالى در باره‏اش فرموده: قل الروح من امر ربى (1) ، و اذن در هر چیز به معناى رخصت دادن در آن است، و یا به عبارت دیگر اعلام این معنا است که مانعى از این کار نیست.
و کلمهمندر جملهمن کل امربه گفته بعضى (2) از مفسرین به معناى باء است.
بعضى (3) دیگر گفته‏اند: به معناى خودش است، یعنى ابتداى غایت، ولى سببیت را هم مى‏رساند، و آیه را چنین معنا مى‏دهد: ملائکه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان و به سبب هر امرى الهى نازل مى‏شوند.
بعضى (4) دیگر گفته‏اند: باء براى تعلیل به غایت است، و معنایش این است ملائکه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان نازل مى‏شوند، براى خاطر اینکه هر امرى را تدبیر کنند.
لیکن حق مطلب این است که: مراد از امر، اگر آن امر الهى باشد که آیه انما امره اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون (5) تفسیرش کرده، حرف من براى ابتدا خواهد بود، و در عین حال سببیت را هم مى‏رساند، و به آیه چنین معنا مى‏دهد: ملائکه و روح در شب قدر به اذن پروردگارشان نازل مى‏شوند، در حالى که نزولشان را ابتدا مى‏کنند و هر امر الهى را صادر مى‏نمایند.
و اگر منظور از امر مذکور هر امر کونى و حادثه‏اى باشد که باید واقع گردد، در این صورت حرف من به معناى لام تعلیل خواهد بود، و آیه را چنین معنا مى‏دهد: ملائکه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان نازل مى‏شوند براى خاطر تدبیر امرى از امور عالم.

*****************************************
1- بگو روح از امر پروردگار من است.سوره اسراء، آیه 85.
2و 3 و 4- روح المعانى، ج 30، ص 196.
5- فرمان نافذ خدا(در عالم)چنین است که وقتى اراده خلقت چیزى را بکند به محض اینکه بگوید باش، موجود مى‏شود.سوره یس، آیه 82.

[تنوير]

سلام هى حتى مطلع الفجر

در مفردات گفته: کلمهسلاموسلامتبه معناى عارى بودن از آفات ظاهرى و باطنى است (1) .
پس جملهسلام هىاشاره است‏به اینکه عنایت الهى تعلق گرفته است‏به اینکه رحمتش شامل همه آن بندگانى بشود که به سوى او روى مى‏آورند، و نیز به اینکه در خصوص شب قدر باب نقمتش و عذابش بسته باشد، به این معنا که عذابى جدید نفرستد.و لازمه این معنا آن است که طبعا در آن شب کید شیطان‏ها هم مؤثر واقع نشود، همچنان که در بعضى از روایات هم به این معنا اشاره رفته است.
ولى بعضى (2) از مفسرین گفته‏اند: مراد از کلمهسلاماین است که: در آن شب ملائکه از هر مؤمن مشغول به عبادت بگذرند سلام مى‏دهند.برگشت این معنا هم به همان معناى اول است و این دو آیه یعنى آیهتنزل الملئکة و الروحتا آخر سوره در معناى تفسیرى است‏براى آیه قبلى که مى‏فرمودلیلة القدر خیر من الف شهر.

****************************
1- مفردات راغب، مادهسلم.
2- روح المعانى، ج 30، ص 197.

[تنوير]

چه اموری درشب قدر مقدر می شود؟
درپاسخ این سؤال ، که چرا این شب، شب قدر نامیده شده؟ سخن بسیار گفته اند، از جمله اینکه:
الف- شب قدر به این جهت (قدر) نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال درآن شب تعیین می شود، شاهد این معنی سوره دخان است که می فرماید:
انّا انزلناه فی لیلة مبارکة انّا کنّا منذرین فیها یفرق کلّ أمر حکیم.
(ما این کتاب مبین را در شبی پربرکت نازل کردیم، وما همواره انذار کننده بوده ایم، درآن شب که هر امری برطبق حکمت خداوند تنظیم وتعیین می گردد.) (دخان آیات 3و4)
این بیان هماهنگ با روایات متعددی است که می گوید: درآن شب، مقدرات یک سال انسانها تعیین می گردد، و ارزاق وسرآمد عمرها، وامور دیگر، درآن لیله مبارکه تفریق وتبیین می شود. البته این امر هیچ گونه تضادی با آزادی اراده انسان ومساله اختیار ندارد، چرا که تقدیر الهی به وسیله فرشتگان برطبق شایستگی ها ولیاقت های افراد، ومیزان ایمان و تقوی و پاکی نیت واعمال آنهاست.
یعنی برای هر کس آن مقدرمی کنند که لایق آن است، یا به تعبیردیگر زمینه هایش از ناحیه خود او فراهم شده، واین نه تنها منافاتی با اختیار ندارد و بلکه تأکیدی بر آن است.
ب- بعضی نیز گفته اند آن شب را از این جهت شب قدر نامیده اندکه دارای قدرو شرافت عظیمی است.[نظیر آنچه درآیۀ 74 سوره حج آمده است (ماقدروا الله حقّ قدره) (آنها قدر خداوند رانشناختند.) ]
ج- گاه نیز گفته اند به خاطر آن است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والاقدر، وبه وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید.
د- یا اینکه شبی است که مقدرشده قرآن درآن نازل گردد.
و- یا اینکه کسی که آن شب را احیاء بدارد صاحب قدر و مقام ومنزلت می شود.
ه- یا اینکه درآن شب ، آن قدر فرشتگان نازل می شوند که عرصه زمین برآنها تنگ می شود، چون تقدیر به معنی تنگ گرفتن نیزآمده است مانند (ومن قدرعلیه رزقه)(طلاق آیه 7)
جمع میان همه این تفسیرها درمفهوم گسترده (لیلة القدر) کاملاً ممکن است هرچند تفسیر اول ازهمه مناسبتر و معروفتراست.

[magic]

از علامه طباطبایی در کتاب "در محضر علامه طباطبایی" سوال شده:

آيا امورى كه در شب قدر مقدر مى شود (از جمله عمر انسان ) حتمى است ؟

پاسخ دادند:

بمرتبه من الحتم (مرتبه اى از حتم است )، نه حتمى اى كه برو و برگرد نداشته و قابل تغيير نباشد.