کسب اخلاق از ددیدگاه آیت الله مجتبی تهرانی

[:.مهدی.:]

بنابر آیات و روایات، صفات مؤمن، سه نوع است: معنوی، انسانی، مادی.معمولا کاربرد کلمه «صفت» در مورد انسان، ناظر به امور درونی است.بنابر این معنا، صفات مؤمن به دو بخش معنوی (الهی)، و انسانی تقسیم می‏شود، صفاتی چون: توکل، رضا و تسلیم از قسم اول به شمار می‏آید .حالاتی چون: سخاوت، عفو و بخشش، وفای به عهد و جز آن، از قسم دوم محسوب می‏شود.این معانی، از سنخ حالات درونی آدمی است که صفات هم نامیده می‏شود.اعمال خارجی انسان را صفات نمی‏گویند .البته، صفات وقتی به ظهور آمد به اعضا و جوارح نیز سرایت می‏کند.
تعداد صفات مؤمن بسیار است و برای بر شمردن کامل آن نیز باید به آیات و روایات مراجعه کرد.ما در اینجا، فقط به مهمترین این صفات اشاره می‏کنیم، شایان ذکر است که صفات انسانی آن گاه که از صفات معنوی و الهی ناشی شود می‏تواند پشتوانه منطقی محکمی داشته باشد، و گرنه بدون اعتقاد به‏جنبه‏های معنوی، صفات انسانی توجیه ناپذیر و بی پشتوانه است.در این مبحث از اعمالی سخن می‏رود که از درون نشأت می‏گیرد.

1.اضطراب ناشی از محبت: هرگاه مؤمن به یاد حق تعالی می‏افتد قلبش به تپش و لرزش در می‏آید، حتی این اضطراب و تأثر درونی، در ظاهر او هم اثر می‏گذارد.
انما المؤمنون الذین اذا ذکر الله و جلت قلوبهم (6)
مؤمنان آنها هستند که چون ذکری از خدا شود دلهاشان ترسان و لرزان شود..ازدیاد ایمان در اثر شنیدن سخن حق:
«و اذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا» (7)
و هنگامی که بر آنان آیات الهی تلاوت می‏شود ایمانشان فزونی می‏گیرد.
بدیهی است حالات قلبی به ظاهر تراوش می‏کند.از این رو، زبان به مدح محبوب می‏گشاید.
«و اذا یتلی علیهم قالوا آمنا به إنه الحق من ربنا» (8)
و هنگامی که برایشان آیات الهی تلاوت می‏شود می‏گویند ایمان آوردیم، همانا این سخن حق است و از ناحیه پروردگار ما است.
از این آیه در می‏یابیم که مؤمن سنخ سخن محبوب را می‏شناسد.
3.سجده و خضوع در برابر حق: مؤمن آن گاه که سخن حق را می‏شنود، از عظمت خدا با کرنش به خاک می‏افتد.سجده، نشانه اوج عبودیت و خضوع است.
4.تحمید و تسبیح حق: مؤمنان نه تنها در برابر حق سجده می‏کنند که تسبیح و تحمید حضرتش را نیز می‏گویند.تسبیح، تنزیه و پیراستن است، و تحمید، آراستن.تحمید و تسبیح با یکدیگر نسبت دارند.با تحمید، تسبیح هم تحقق پیدا می‏کند.چون در کنار هر اثبات، نفی هم هست.
5.مراقبت در نمازها: یکی از علائم ایمان، اهمیت دادن به نماز است.در آیات قرآن درباره نماز خواندن مؤمن سه مطلب مطرح شده است: الف.مؤمن اهل اقامه نماز است.
«الذین یقیمون الصلوة» (9) ،
ب.نسبت به نمازهایش مراقبت دارد.
«و الذین هم علی صلواتهم یحافظون» (10)
ج.در نماز از حالات درونی خاصی برخورداراست.در آیه شریفه پس از آنکه می‏فرماید:
«قد افلح المؤمنون»
به عنوان اولین نشانه ایمان می‏فرماید:
الذین هم فی صلوتهم خاشعون»
یعنی در نماز حالت خشوع دارند.درباره فرق میان خضوع و خشوع گفته‏اند که خضوع کرنش بدنی و خشوع شکستگی باطنی است.ممکن است کسی ظاهرا رکوع و سجود کند اما روحش متواضع نباشد و چه بسا کسی که کمتر خم و راست می‏شود ولی باطنا متواضع است.ارزش نماز به خشوع آن است .
در سوره فتح در وصف مؤمنان از اصحاب رسول الله (ص) می‏فرماید:
«محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم.» (11) سپس خصوصیاتشان را بر می‏شمرد:
«تریهم رکعا سجدا»
اینان اهل رکوع و سجودند.یعنی مؤمن اهل راز و نیاز با خداست.نماز برای مؤمن، ادای وظیفه نیست.معاشقه است.راز و نیاز برای مؤمن به صورت طبیعت ثانویه درآمده است.هرگز احساس تحمیل و اکراه نمی‏کند.
حق تعالی در آیه‏ای دیگر می‏فرماید:
«تجافی جنوبهم عن المضاجع» (12)
دور می‏شود پهلوهای آنان از بسترهایشان
معنای آیه این نیست که از رختخواب بلند می‏شوند، بلکه آیه می‏گوید خود بخود پهلوهایشان را از رختخواب بلند می‏شود.دلبستگی به حق در آنان به قدری شدت دارد که با عشق پهلوهایشان را از رختخواب جدا می‏کنند.همچنین آیه می‏فهماند که راز و نیازهای مؤمنان بیشتر در شبهاست .
«یدعون ربهم خوفا و طمعا»
.خدا را با خوف و طمع می‏خوانند.خوف در مراتب پایین، خوف از عذاب است.و طمع در مراتب نازل، رجا به بهشت است.اما خوف در مراتب بالا، خوف از عظمت است.ما، در برابر بزرگی که قرار می‏گیریم بدون آنکه کار بدی کرده باشیم، در عین اظهار ارادت می‏لرزیم.این خوف عظمت است.
رجاء هم در مراتب بالا رجاء دیدار است، امید لقاء الله است.علی (ع) در روایتی می‏فرماید : مؤمنی که داری خوف عظمت و رجاء دیدار است وقتی روحش به عالم بالا صعود می‏کند، فرشتگان در شگفت می‏مانند، از بس روح این مؤمن عظمت دارد.
6.مؤمن خود را رهین فضل حق می‏داند:
«...تریهم رکعا سجدا یبتغون فضلا من الله و رضوانا سیماهم فی وجوههم من اثر السجود» (13)
ایشان را در حال رکوع و سجود می‏بینی که فضل و خوشنودی خدا را می‏جویند.سیما و رفتار ایشان در چهره آنها بر اثر سجده مشخص است.
یعنی، هرگز خود را طلبکار نمی‏انگارند.

ادامه مطلب در آینده . . .

[:.مهدی.:]

بنابر آیات و روایات، صفات مؤمن، سه نوع است:
معنوی، انسانی، مادی.
معمولا کاربرد کلمه «صفت» در مورد انسان، ناظر به امور درونی است.بنابر این معنا، صفات مؤمن به دو بخش معنوی (الهی)، و انسانی تقسیم می‏شود، صفاتی چون:
توکل، رضا و تسلیم از قسم اول به شمار می‏آید .
حالاتی چون: سخاوت، عفو و بخشش، وفای به عهد و جز آن، از قسم دوم محسوب می‏شود.
این معانی، از سنخ حالات درونی آدمی است که صفات هم نامیده می‏شود.اعمال خارجی انسان را صفات می‏گویند .البته، صفات وقتی به ظهور آمد به اعضا و جوارح نیز سرایت می‏کند.
تعداد صفات مؤمن بسیار است و برای بر شمردن کامل آن نیز باید به آیات و روایات مراجعه کرد.
ما در اینجا، فقط به مهمترین این صفات اشاره می‏کنیم، شایان ذکر است که صفات انسانی آن گاه که از صفات معنوی و الهی ناشی شود می‏تواند پشتوانه منطقی محکمی داشته باشد، و گرنه بدون اعتقاد به‏جنبه‏های معنوی، صفات انسانی توجیه ناپذیر و بی پشتوانه است.در این مبحث از اعمالی سخن می‏رود که از درون نشأت می‏گیرد.

1.اضطراب ناشی از محبت:

هرگاه مؤمن به یاد حق تعالی می‏افتد قلبش به تپش و لرزش در می‏آید، حتی این اضطراب و تأثر درونی، در ظاهر او هم اثر می‏گذارد.
انما المؤمنون الذین اذا ذکر الله و جلت قلوبهم (6)
مؤمنان آنها هستند که چون ذکری از خدا شود دلهاشان ترسان و لرزان شود..ازدیاد ایمان در اثر شنیدن سخن حق:
«و اذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا» (7)
و هنگامی که بر آنان آیات الهی تلاوت می‏شود ایمانشان فزونی می‏گیرد.
بدیهی است حالات قلبی به ظاهر تراوش می‏کند.از این رو، زبان به مدح محبوب می‏گشاید.
«و اذا یتلی علیهم قالوا آمنا به إنه الحق من ربنا» (8)
و هنگامی که برایشان آیات الهی تلاوت می‏شود می‏گویند ایمان آوردیم، همانا این سخن حق است و از ناحیه پروردگار ما است.
از این آیه در می‏یابیم که مؤمن سنخ سخن محبوب را می‏شناسد.

2.سجده و خضوع در برابر حق:

مؤمن آن گاه که سخن حق را می‏شنود، از عظمت خدا با کرنش به خاک می‏افتد.سجده، نشانه اوج عبودیت و خضوع است.

3.تحمید و تسبیح حق:

مؤمنان نه تنها در برابر حق سجده می‏کنند که تسبیح و تحمید حضرتش را نیز می‏گویند.تسبیح، تنزیه و پیراستن است، و تحمید، آراستن.تحمید و تسبیح با یکدیگر نسبت دارند.با تحمید، تسبیح هم تحقق پیدا می‏کند.چون در کنار هر اثبات، نفی هم هست.

4.مراقبت در نمازها:

یکی از علائم ایمان، اهمیت دادن به نماز است.در آیات قرآن درباره نماز خواندن مؤمن سه مطلب مطرح شده است: الف.مؤمن اهل اقامه نماز است.
«الذین یقیمون الصلوة» (9) ،
ب.نسبت به نمازهایش مراقبت دارد.
«و الذین هم علی صلواتهم یحافظون» (10)
ج.در نماز از حالات درونی خاصی برخورداراست.در آیه شریفه پس از آنکه می‏فرماید:
«قد افلح المؤمنون»
به عنوان اولین نشانه ایمان می‏فرماید:
الذین هم فی صلوتهم خاشعون»
یعنی در نماز حالت خشوع دارند.درباره فرق میان خضوع و خشوع گفته‏اند که خضوع کرنش بدنی و خشوع شکستگی باطنی است.ممکن است کسی ظاهرا رکوع و سجود کند اما روحش متواضع نباشد و چه بسا کسی که کمتر خم و راست می‏شود ولی باطنا متواضع است.ارزش نماز به خشوع آن است .
در سوره فتح در وصف مؤمنان از اصحاب رسول الله (ص) می‏فرماید:
«محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم.» (11) سپس خصوصیاتشان را بر می‏شمرد:
«تریهم رکعا سجدا»
اینان اهل رکوع و سجودند.یعنی مؤمن اهل راز و نیاز با خداست.نماز برای مؤمن، ادای وظیفه نیست.معاشقه است.راز و نیاز برای مؤمن به صورت طبیعت ثانویه درآمده است.هرگز احساس تحمیل و اکراه نمی‏کند.
حق تعالی در آیه‏ای دیگر می‏فرماید:
«تجافی جنوبهم عن المضاجع» (12)
دور می‏شود پهلوهای آنان از بسترهایشان
معنای آیه این نیست که از رختخواب بلند می‏شوند، بلکه آیه می‏گوید خود بخود پهلوهایشان را از رختخواب بلند می‏شود.دلبستگی به حق در آنان به قدری شدت دارد که با عشق پهلوهایشان را از رختخواب جدا می‏کنند.همچنین آیه می‏فهماند که راز و نیازهای مؤمنان بیشتر در شبهاست .
«یدعون ربهم خوفا و طمعا»
.خدا را با خوف و طمع می‏خوانند.خوف در مراتب پایین، خوف از عذاب است.و طمع در مراتب نازل، رجا به بهشت است.اما خوف در مراتب بالا، خوف از عظمت است.ما، در برابر بزرگی که قرار می‏گیریم بدون آنکه کار بدی کرده باشیم، در عین اظهار ارادت می‏لرزیم.این خوف عظمت است.
رجاء هم در مراتب بالا رجاء دیدار است، امید لقاء الله است.علی (ع) در روایتی می‏فرماید : مؤمنی که داری خوف عظمت و رجاء دیدار است وقتی روحش به عالم بالا صعود می‏کند، فرشتگان در شگفت می‏مانند، از بس روح این مؤمن عظمت دارد.

5.مؤمن خود را رهین فضل حق می‏داند:

«...تریهم رکعا سجدا یبتغون فضلا من الله و رضوانا سیماهم فی وجوههم من اثر السجود» (13)
ایشان را در حال رکوع و سجود می‏بینی که فضل و خوشنودی خدا را می‏جویند.سیما و رفتار ایشان در چهره آنها بر اثر سجده مشخص است.
یعنی، هرگز خود را طلبکار نمی‏انگارند.

اصلاح نوشتار