اعتکاف

[meshkaat]

اعتکاف، محو خود خواهى در امواج بلند خداگرايى و خدمت‏ به امت اسلامى است.

اعتکاف، بيرون رفتن از خانه خويش و مصمم شدن بر حضور در خانه حضرت حق است.

عبادتى مستحبى و تقرب جويانه و داوطلبانه است که روزه روز سوم آن رنگ وجوب مى ‏گيرد.

اعتکاف، گريز از لذت گرايى و مهار حس خود محورى و برترى جوئى و بازگشت از قبله دنياگرايان به سمت و سوى قلب و قبله هستى است.

خود سازى، محاسبه نفس، توبه و نيايش، نماز و تلاوت قرآن و استمداد از آستان قدس ربوبى از ديگر برکات‏ اعتکاف است.

اسلام، فکر جدايى از زندگى دنيا و گوشه نشينى و کناره گيرى از مردم و به تعبير ديگر رهبانيت را باطل و ناپسند اعلام کرد، اما اعتکاف را بعنوان فرصتى براى بازگشت‏ به خويش و خداى خويش قرار داد، تا کسانى که از هياهو و جنجال هاى زندگى مادى خسته مى ‏شوند، بتوانند چند صباحى با خداى خود خلوت کنند و جان و روح خود را با خالق هستي ارتباط دهند .اعتکاف شرايطي را فراهم مي کند تا انسانها با توشه معنوى و اعتقادى راسخ و ايمان و اميدى بيشتر، به زندگى خود ادامه داده ، خود را براى صحنه‏ هاى خطر و جهاد در راه خدا آماده سازند ، هميشه با ياد خدا تلاش کنند ، خود را در محضر پروردگار ببينند ، از نافرمانى او بپرهيزند و به سوى سعادت دنيا و آخرت گام بردارند.

[meshkaat]

اعتكاف يكى از عبادت هاى مستحبى اسلام است كه در قرآن كريم به آن اشاره شده است.
آياتى كه درباره اعتكاف نازل شده، عبارت است از:
1. «...وَ عَهِدْنَآ إِلَى إِبْرَ هِيمَ وَ إِسْمَـعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِىَ لِلطَّـآئـِفِينَ وَ الْعَـكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ* (بقره، 125) و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه خانه مرا براى طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان پاك و پاكيزه كنيد.»
اين آيه شريفه اشاره دارد به پيمانى كه خداوند متعال از حضرت ابراهيم(ع) و فرزند بزرگوارش گرفته است تا خانه خدا را براى طواف كنندگان و كسانى كه در آن جا مى خواهند معتكف شوند پاكيزه كنند.
2. «...وَأَنتُمْ عَـكِفُونَ فِى الْمَسَـجِدِ...; (بقره، 187) ... و در حالى كه در مساجد مشغول اعتكاف هستيد...» در اين آيه شريفه چهار دستور الهى بيان شده است; از جمله آن چهار حكم، انجام دادن واجبات و مستحبات و ترك كردن برخى مباحات در حال اعتكاف در مساجد است.
چنان كه مشخص است، آيه اول، مسئله اعتكاف را در مسجدالحرام و اطراف خانه خدا و آيه دوم، اجراى اين عمل الهى را در كليه مساجد بيان كرده است.
آنچه در قرآن كريم درباره اعتكاف مشاهده مى شود، كلى است. جزئيات مراسم اعتكاف و آداب آن در روايات و كتب فقهى بيان شده است.
ضمناً آيات 90، طه; 138، اعراف; 51تا53، انبياء; 69تا74، شعراء; مسئله اعتكاف را درباره بت پرستان ـ كه حاكى از جمع شدن به دور بتان و انجام دادن مراسم بت پرستى است ـ بيان مى كند.
اعتكاف در اصل به معناى محبوس ماندن و مدت طولانى در كنار چيزى بودن است و در اصطلاح فقه عبارت است از توقّف در مسجد جامع براى عبادت، كه حداقل آن سه روز است و شرط آن روزه داشتن و ترك بعضى از لذايذ است.(1)
اين عبادت ذاتاً از مستحبات است، ولى در پاره اى از موارد واجب مى شود، مانند اين كه نذر شود و نيز در صورتى كه شخصى دو روز معتكف شد، روز سوم واجب مى شود (هر دو روزى، روز سوم آن واجب است; يعنى روز دوم اعتكاف، روز سوم واجب است، روز پنجم، روز ششم واجب است و...) بايد توجه داشت كه اعتكاف سه روز نيست، بلكه حداقل سه روز است، يعمى كم تر از سه روز نمى توان به اعتكاف نشست. و بهترين زمان آن در ماه رمضان است. شيوه پيامبر اكرم(ص)اين بود كه هر سال ده روز آخر ماه رمضان در مسجد به اعتكاف مى نشست.(2)
اعمال اعتكاف عبارت از: 1. قصد قربت; 2. روزه; 3. ماندن در مسجد جامع; 4. اجتناب از آن جه بر روزه دار حرام است.(3)
********
1: مجمع البحرين، فخر الدين طريحى، ذيل ماده عكف / شرايع الاسلام، محقق حلى، ص 158،
2: وسائل الشيعه، شيخ حر عاملى، ج 5، ص 397
3: تحرير الوسيله،ج 1، ص 278

[meshkaat]

آياتى كه درباره اعتكاف نازل شده ، عبارت است از:
1 . «. . .وَ عَهِدْنَآ إِلَى إِبْرَ هِيمَ وَ إِسْمَـعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِىَ لِلطَّـآئـِفِينَ وَ الْعَـكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ ; (بقره ، 125) و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه خانه مرا براى طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان پاك و پاكيزه كنيد .»
اين آيه شريفه اشاره دارد به پيمانى كه خداوند متعال از حضرت ابراهيم(ع) و فرزند بزرگوارش گرفته است تا خانه خدا را براى طواف كنندگان و كسانى كه در آن جا مى خواهند معتكف شوند پاكيزه كنند .
2 . «. . .وَأَنتُمْ عَـكِفُونَ فِى الْمَسَـجِدِ . . . ; (بقره ، 187) . . . و در حالى كه در مساجد مشغول اعتكاف هستيد . . .» در اين آيه شريفه چهار دستور الهى بيان شده است ; از جمله آن چهار حكم ، انجام دادن واجبات و مستحبات و ترك كردن برخى مباحات در حال اعتكاف در مساجد است .
چنان كه مشخص است ، آيه اول ، مسئله اعتكاف را در مسجدالحرام و اطراف خانه خدا و آيه دوم ، اجراى اين عمل الهى را در كليه مساجد بيان كرده است .
آنچه در قرآن كريم درباره اعتكاف مشاهده مى شود ، كلى است . جزئيات مراسم اعتكاف و آداب آن در روايات و كتب فقهى بيان شده است .
ضمناً آيات 90 ، طه ; 138 ، اعراف ; 51تا53 ، انبياء ; 69تا74 ، شعراء ; مسئله اعتكاف را درباره بت پرستان ـ كه حاكى از جمع شدن به دور بتان و انجام دادن مراسم بت پرستى است ـ بيان مى كند .
اعتكاف ، از نظر معناى لغوى ، به معناى «محبوس ماندن» و «مدت طولانى در كنار چيزى بودن» است ، ولى وقتى به عنوان يك عبادت از آن ياد مى شود ، مقصود ، «ماندن در مسجد براى عبادت» مى باشد كه داراى احكام و آداب مخصوصى است ، از جمله آن كه اين مدت دست كم بايد سه روز باشد و در آن سه روز ، روزه گرفته شود و يك سرى رفتارها و عادات نيز بايد ترك گردد .(1)

اسلام با رهبانيت و كناره گيرى از اجتماع ، سخت مخالف است و حديث مشهور: «لا رهبانية فى الاسلام ; در اسلام رهبانيت نداريم .»(2)
***

1: تفسير نمونه،ج 1 ، ص 649

2: بحارالانوار،ج 65 ، ص 319

[meshkaat]

با توجه به نياز انسان ، به خلوت كردن با خداى خود ، آن را به گونه اى صحيح و پسنديده ، مورد توجه قرار داده است و برنامه هايى براى او در اين زمينه ترتيب داده است كه از خلوت بسيار ساده و مختصر نماز ، شروع مى شود و با خلوت شبانه ـ كه براى نماز شب و مناجات شبانه پيشنهاد شده و كمى از خلوت هاى اوقات نماز ، طولانى تر و داراى آداب بيش ترى است ـ ادامه مى يابد: «وَ مِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِى نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا ;(اسراء ،79) و پاسى از شب را از خواب برخيز و قرآن و نمازبخوان . اين يك وظيفه اضافى براى توست ; اميد است كه پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش برانگيزد .» اين سير تكاملى در برنامه خلوت ، پس از تهجد شبانه ، با خلوت اعتكاف كه دست كم سه روز ادامه مى يابد ، كامل مى شود كه پيامبر(ص)نيز بر همين اساس ، دهه هايى را از برخى ماه ها ، مانند ماه رمضان در مسجد اعتكاف مى كردند .(1) با بيان اين مطالب ، فلسفه برنامه اعتكاف روشن مى شود و با توجه به اين مطلب است كه انسان مى تواند برنامه اعتكاف را هر چه پربارتر نمايد ، زيرا مى فهمد غرض از اين گونه خلوت گزينى ها ، توسعه و تعميق توجهات خود به خداوند متعال است ; به همين جهت است كه اگر هر چه از چيزهايى كه بين او و توجه به خدا فاصله مى اندازد ، بكاهد ، از اعتكاف ، بهره بيش ترى مى برد ; مانند: كم خوردن و آشاميدن ، توجه بيش تر به عبادات درحال اعتكاف . در عين حال چون خداوند متعال نخواسته است ، شخص مسلمان ، ارتباطش از جامعه قطع شود ; به همين منظور ، به او اجازه داده است در ايام اعتكاف ، براى انجام وظايف ضرورى و عاطفى از مسجد خارج شود ; امورى مانند: عيادت مريض ، تشييع جنازه ، تهيّه غذا و لباس مورد نياز و . . . .(2) خلاصه آن كه انسان بايد به گونه اى اعتكاف كند كه خدا از او مى خواهد و احكامش در رساله ها و كتاب ها موجود است ، نه آن گونه اى كه سليقه و يا احساسات او ايجاب مى كند .
***********
1:مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى ، ص 408

2: عروة الوثقى، سيد يزدى ، ج 2 ، ص 255

[کلات]

تعريف اعتکاف
کلمه اعتکاف از ريشه عکف است. اهل لغت براي اين ريشه، معاني گوناگوني ذکر نموده اند. از جمله: رويکرد به چيزي با توجه و مواظبت، اقبال به چيزي بي آن که روي از آن برگردد، محبوس و متوقف کردن چيزي، اقبال و ملازمت بر چيزي از روي تعظيم و بزرگداشت آن، التزام به يک مکان و اقامت در آن، اقامت، ملازمت و مواظبت، حبس و توقف.
مجموع تعاريف بالا را مي توان، در يک تعريف خلاصه کرد: "اعتکاف به معني اقامت گزيددن در جايي است به طوري که فرد معتکف خود را محبوس و ملتزم به آن مکان بداند و اين التزام ناشي از اهميت و عظمت آن موضع باشد."
بنابراين آنچه باعث تفاوت ميان اعتکاف و ساير اقامتها مي شود اين است که در اعتکاف، يک نحوه توجه و رويکردي وجود دارد که مانع اشتغال فرد به امور ديگر، غير از آنچه که به او روي کرده مي شود.
اما تعريف اصطلاحي اعتکاف: امام خميني (ره) در تعريف اعتکاف مي گويند: "وَ هُوَ اللَّبَثُ فِي المَسجِدِ بِقَصدِ التَعّبُدِ بِهِ وَ لا يعتَبَرُ فِيه ضَمُّ قَصدِ عِبادَةٍ اُخري خارِجَةً عَنهُ وَ اِن کانَ هُو الاَحوِط؛ اعتکاف، ماندن در مسجد به نيت عبادت است و قصد عبادت ديگر، در آن معتبر نيست. اگر چه احتياط مستحب نيت عبادتي ديگر، در کنار اصل ماندن مي باشد.

ارکان اعتکاف: ارکان عبادت يعني اجزايي که اگر عمداً يا هوا ترک شوند، آن عبادت باطل مي شود. اعتکاف نيز ارکاني دارد که عبارت اند از:
1) نيت؛
2) توقف در مسجد جامع شهر يا مساجد چهار گانه معروف؛
3) کمتر از سه روز نبودن اعتکاف؛
4) روزه دار بودن معتکف در ايام اعتکاف. توضيح بيشتر درباره ارکان و ساير شرايط اعتکاف در فصلهاي آينده خواهد آمد.

[کلات]

اعتکاف در اديان ديگر
کسي به درستي نمي داند که اين عبادت، از چه زماني آغاز و کيفيت اجزا و شرايط آن در بدو شکل گيري چه چيزهايي بوده است. همانقدر مي دانيم که خداوند در قرآن به پيامبر بزرگ خود ابراهيم خليل الله و پسرش اسماعيل (علیه السلام) دستور مي دهد که خانه مرا پاک کنيد از براي طواف کنندگان و معتکفان و نمازگزاران. پس يقيناً اين عبادت در آن زمان وجود داشته و مورد رضايت خداوند نيز بوده است.
براي وضوح مطلب، نظري به پيشينه اعتکاف افکنده و رد پاي آن را تا امروز پي مي گيريم. با توجه به آيه 125 سوره بقره، نتيجه مي گيريم که اعتکاف عملي بوده که در شريعت ابراهيم از مناسک و عبادات الهي محسوب مي شده. البته کيفيت و چگونگي مناسک آن معلوم نيست – و پيروان ايشان به اين عمل مبادرت مي ورزيدند و لذا ابراهيم و اسماعيل (علیه السلام) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محيط لازم را براي برپايي اين مراسم مهيا سازند. واگذاري اين مسؤوليت خطير به آنها، گواه بزرگي بر اهميت عباداتي چون حج، اعتکاف و نماز در پيشگاه خداوند است.
علامه مجلسي به نقل از مرحوم طبرسي مي نويسد: سليمان (علیه السلام) در مسجد بيت المقدس اعتکاف مي کرد. آب و خوراک براي آن حضرت فراهم مي شد و او در آن جا به عبادت مي پرداخت.
حضرت موسي (علیه السلام) با آن که مسؤوليت سنگين رهبري و هدايت امت را به دوش داشت، براي مدت زماني آنان را ترک و براي خلوت با محبوب خويش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود: چرا قوم خود را رها کردي و با عجله به سوي ما شتافتي؟ عرض کرد: پروردگارا! به سوي تو آمدم تا از من راضي شوي (طه :83و84).
بيت المقدس از مکانهايي بود که همواره عده زيادي از انسانها، براي اعتکاف در آن گرد مي آمدند و به راز و نياز با پروردگار خويش مشغول مي شدند. بزرگ اين گروه، حضرت زکريا (علیه السلام) بود و از جمله کساني که در امر اعتکاف سرپرستي مي نمود حضرت مريم (علیه السلام) است.
قرآن در اين باره مي فرمايد: "وَ کَفّلَها زَکَريا کُلَّما دَخَلَ عَلَيها زَکَريا المِحرابَ وَجَدَ عِندَها رِزقاً؛ کفالت او (مريم) را زکريا بر عهده گرفت و هر زمان که به محل عبادت او مي رفت براي او غذايي مهيا مي ديد (عمران:37)."
از قرآن مجيد (مريم:16و 17) استفاده مي شود که حضرت مريم (علیه السلام) آنگاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهي نايل آمد از مردم بريده بود و در خلوت به سر مي برد.
علامه طباطبائي مي فرمايد: گويا مقصود از دوري مريم از مردم، بريدن از آنان و روي آوردن به اعتکاف براي عبادت بوده است.
طبق روايات اهل سنت، در دوران جاهليت هم عملي به عنوان اعتکاف در ميان مردم رايج بوده است و مردم توسط اين عمل به خداي خود تقرب مي جسته اند.
اجداد پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) از پيروان دين حنيف به شمار مي روند. اعتکاف در غارها و بيابانها و کوهها، به عده اي از اين حنفاء نسبت داده شده است. آنان در جاهاي خلوتي که از مردم دور بود به اعتکاف پرداخته و خود را در آن محبوس مي کردند و جز براي نيازهاي شديد و ضروري، از آن خارج نمي شدند و در آن اماکن به عبادت و تأمل و تفکر در هستي پرداخته و در جستجوي راستي و حقيقت بودند. آنها در آن اماکن خاموش و آرام مثل غار حراء، به عبادت مشغول مي شدند.
پيامبر (صلی الله علیه وآله) نيز مانند خود بر دين حنيف يعني دين حضرت ابراهيم (علیه السلام) بود و عبادات متداول آن دين و از جمله اعتکاف را برپا مي داشت.
قبل از بعثت حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) نيز غار حراء محل عبادت و راز و نياز بود، حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نيز به اعتکاف در آن مکان مشغول مي شدند و در انديشه سرنوشت بشريت فرو مي رفتند. انديشه ها و سؤالاتي چون: آيا ظلم آدمي به خويشتن به پايان مي رسد؟ چه زمان بتان خود تراشيده، در هم کوبيده خواهند شد؟ بالاتر از همه بت درون آدمي به چه سرنوشتي دچار خواهد شد؟

[کلات]

اعتکاف در اسلام: سيره پيامبر
پيامبر اسلام (ص) هر از چند گاهي به دور از غوفاي مکه و سر و صداي مردم و هياهوي بت پرستان، خود را به غار حراء مي رسانيد و به پرستش معبود حقيقي مشغول مي شد. در شبي از شبها در حالي که محمد (ص) معتکف کوي دوست بود، صدايي شنيد. آري جبرئيل از آسمانها جواب همه پرسشهاي پيامبر (ص) را در دفتري از نور به زمين آورده بود؛ دفتري که نسخه شفا بخش همه در دهان بشري بود. "اي انسان براستي موعظه ايي از سوي پرودگارتان براي شما آمده و آن شفاي دردهاي شما و هادي و رحمتي براي عالميان است. (يونس:57)"
پس از بعثت و بعد از هجرت، پيامبر فرصتي دوباره مي يابد تا به اعتکاف روي آورد و خلوتي با خداي خود داشته باشد. اين بار اعتکاف را در مسجد النبي پي مي گيرد. مدينه هرگز زمزمه هاي عاشقانه پيامبر (ص) را فراموش نمي کند. هنوز تموج صداي او از لابلاي ستونهاي مسجد النبي، به گوش مي رسد. کافي است گوش دل بسپاري، به راحتي خواهي شنيد.
امام صادق (ع) مي فرمايد: چون دهه آخر ماه مبارک رمضان فرا مي رسيد، پيامبر در مسجد معتکف مي شد. درون مسجد خيمه اي از جنس مو – براي ايشان – برپا مي کردند تا در آن خيمه به عبادت خداي خود قيام کند. عبادتي فراتر، از عبادتهاي روزهاي قبل.چون جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پيامبر (ص) موفق به برپايي اعتکاف نشد؛ لذا قضاي آن را در سال بعد به جاي آورد.
از امام صادق (ع) روايت است: "بدر در ماه رمضان واقع شد. پس پيامبر (ص) اعتکاف ننمود؛ از اين رو، در سال بعد 20 روز اعتکاف نمودند، 10 روز براي همان سال و 10 روز براي قضاي سال قبل.
محمد بن ابي بکر در دوراني که از طرف امير مؤمنين (ع) والي مصر بود، طي نامه اي از امام علي (ع) مسائلي را سؤال کرد و امام (ع) در پاسخ ضمن تأکيد بر اموري چند، شيوه اعتکف پيامبر (ص) را اين گونه بيان نمودند: در هنگام اعتکاف، از سقف مسجد باران بر سر و روي پيامبر (ص) مي ريخت به طوري که آثار گل و لاي، در جايگاه سجده پيامبر آشکار مي شد.

[کلات]

پيشينه اعتکاف
اعتکاف عبادتي است که در اديان ديگر نيز وجود دارد. اما آيا اعتکاف در آن اديان، همانند اعتکاف در اسلام است يا کيفيت و شرايط اعتکاف در آنها فرق مي کند؟
به درستي معلوم نيست که اعتکاف در اديان ديگر، داراي چه شرايطي بوده، به ويژه اينکه با تحريف اديان آسماني قبل از اسلام، بسياري از عبادات آنها، به فراموشي سپرده شده و جز صورتي بي روح از آنها باقي نمانده است.
آنچه از قرآن به صراحت دريافت مي شود اصل وجود عبادتي به نام اعتکاف است که در بسياري از اديان الهي، از جمله اسلام، وجود داشته است و اما چه کيفيتي و چه شرايطي، اطلاعي در دست نيست.
آيا رهبانيت در مسيحيت همان اعتکاف است؟ رهبانيت به معني خلوت نشيني، گوشه گيري و پرهيز از دنيا و پرداختن به عبادت . اموري همچون خدمت به بيماران صعب العلاج و امثال آن، يکي از رايجترين آداب و مناسک آيين مسيحيت به شمار مي رود که در ظاهر شباهتهايي با اعتکاف دارد.
قرآن کريم به وجود اين عمل در ميان مسيحيان اشاره نموده و به طور ضمني آن را تأئيد مي نمايد.
"وَ جَعَلنا فِي قُلوبِ الذّينَ اتَّبَعُوهُ رَأفَةً وَ رَحمَةً وَ رَهبانِيةً اِبتَدَعوُها ما کَتََبناها عَلَيهِم و در قلبهاي کساني که از مسيح پيروي مي کنند، رأفت و رحمت و رهبانيت قرار داديم، عملي که خود بدان دست زدند و ما آن را بر آنان واجب ننموديم (حديد: 27)."
با توجه به معناي آيه معلوم مي شود که رهبانيت عبادتي است که پايه گذاري و جعل آن از سوي مسيحيان بوده که براي قرب بيشتر به خداوند به آن عمل مي کردند و حال آنکه اعتکاف يک عبادت شرعي در اديان سابق بوده است.
با دقت در حوادث تاريخي، در مي يابيم که مسيحيان مؤمن براي پرستش خداوند و در امان ماندن از آزار يهوديان و بت پرستان، گوشه هاي خلوت را انتخاب و به راز و نياز با پروردگار مشغول مي شدند. جريان اصحاب کهف نيز از اين قرار است.

[کلات]

داستانی از اعتکاف
در احوالات عالم بزرگ و فقيه برجسته شيعي مولي احمد اردبيلي مشهور به مقدس اردبيلي آمده: در سالهاي گراني، مقدس اردبيلي هر چه خوراکي در منزل داشت بين فقرا تقسيم مي کند و براي خود نيز سهمي مثل فقرا بر مي دارد. در اين ميان همسرش با او تندي نموده و مي گويد: "در مثل چنين سالي فرزندان خود را فقير مي گذاري تا ناچار شوند از ديگران کمک بگيرند". آن مرحوم چيزي نگفت و برخاست و براي اعتکاف به مسجد کوفه رفت و معتکف شد و به دعا و عبادت پرداخت.
روز دوم اعتکاف شخصي مقداري گندم اعلا و مقداري آرد نرم به خانه آن مرحوم آورد و گفت: "صاحب منزل اينها را برايتان فرستاده و خودش در مسجد کوفه معتکف است". پس از پايان اعتکاف، که مولي احمد به خانه آمد، همسرش به او گفت: آذوقه اي که به وسيله آن عرب فرستاده بوديد بسيار عالي و درجه يک بود. مقدس اردبيلي هنگامي که اين سخنان را شنيد به حمد و سپاس و ثناي خدا پرداخت و با اين عمل خود به ديگران فهماند کسي که براي مريم (علیه السلام) در حال اعتکاف و براي فاطمه زهرا (علیه السلام) آذوقه مي فرستد، مؤمن به درگاه خويش را هم فراموش نمي کند و با او نيز همان معامله را مي کند که با اين بزرگواران نموده است.