آیا در زمان پیامبر کاتبان و حافظان زن بوده‌اند؟

[ریحانه]

آیا در زمان پیامبر کاتبان و حافظان زن بوده‌اند؟

این پرسش را در دو قسمت «کاتبان وحی» و «حافظان قرآن» بررسی می‌کنیم: الف. کاتبان وحی: نویسندگان مباحث «علوم قرآن»، در تعداد «کاتبان وحی» اختلاف دارند. در بعضی کتاب‌ها نام عده‌ای در شمار کاتبان وحی آمده، که دیگران آنان را به شمار نیاورده‌اند، و در برخی از کتاب‌ها نیز نام عده‌ای دیگر را ذکر کرده‌اند که در کتاب‌های دسته‌ی اول ذکر نشده است. گروه سومی نیز اسامی عده‌ای را به طور اجمال بیان نموده و گفته‌اند: آنان برای پیغمبر اکرم(ص) نویسندگی می‌کردند بدون اینکه یادآور شوند که آنها کاتب وحی بوده‌اند یا فقط عهدنامه‌ها و صلح‌نامه‌ها و یا نامه‌های عادی را می‌نوشته‌اند. و شاید همین اجمال، باعث اختلاف در عدد آنان شده که برخی به مجرد این که در کتابی دیده‌اند که عده‌ای برای پیغمبر اکرم(ص) نویسندگی می‌کرده‌اند خیال کرده‌اند همگی کاتبان وحی بوده‌اند و در مقابل بعضی دیگر چون این موضوع برایشان «مجمل» بوده نام آنان را جزء کاتبان وحی نیاورده‌اند. البته مخفی نماند که این توجیه در صورتی جای دارد که نگوئیم تعصب مذهبی برخی، باعث شده که افرادی را از زمره‌ی کاتبان وحی خارج و افراد دیگری را که کاتب نبوده‌اند در شمار آنان آورده باشند

طبق مطالعات محققان اسلامی و گروهی از خاورشناسان، شمار این نویسندگان
* کاتبان وحی * به «چهل و سه» یا «چهل و پنج» نفر می‌رسد که در زمان پیامبر اسلام(ص) به کتابت وحی اشتغال داشته‌اند

صاحب کتاب «تاریخ قرآن» کاتبان وحی را به دو دسته تقسیم می‌نماید: دسته‌ی اول: نویسندگان دوران مکه؛ دسته‌ی دوم: نویسندگان دوران مدینه.

نام تعدادی از این «کاتبان وحی» عبارتند از:

علی(ع). ابی بکر. عمر. عثمان. زُبیر بن عوّام. شُرَحبیل بن حسنه.عبدالله بن سعد بن ابی السَّرح قرشی.خالد بن سعید بن عاص بن امیه. طلحه بن عبیدالله. سعد بن ابی وقاص. عامر بن فُهیره. علاء بن حضرمی.مُعَیقب بن ابی فاطمه سدوسی. ارقم بن ابی الارقم. زید بن ثابت. ابی بن کعب. ابوسفیان. معاویه بن ابی‌سفیان. یزید بن ابی سفیان. سعید بن عاص بن امیه. ابا بن سعید. حنظلة بن ربیع اسدی. عبدالله بن ارقم ازهری. عبدالله بن رواحه. ثابت بن قیس. خالد بن ولید. عمرو بن عاص. مغیره بن شعبه. حذیفة بن یمان. حویطب بن عبدالعزیز عامری. فاطمه سدوسی. علاء بن عقبه. جُهَیم بن صلت.حصین بن نمیر (حسن بن نمیر) حاطب بن عمرو. ابوسلمة بن عبدالاشهل. مصعب بن عمیر. عبدالله بن جحش. عبدالله بن یزید. محمد بن سلمه انصاری. مُعاذ بن جبل. ابو ایوب انصاری. عقبة بن عامر. حنظلة بن ابی عامر. جهم بن قیس.
در کتاب «تاریخ قرآن» بعد از اینکه اسامی 45 نفر از کاتبان وحی را آورده است این طور می‌نویسد: بدین ترتیب نام چهل و پنج تن از صحابه را داریم که گفته‌اند در کتابت وحی شرکت داشته‌اند اما این مطلب به بررسی بیشتر و دقیق‌تری نیاز دارد زیرا از برخی از آنها هیچ مطلبی که دلالت بر کاتب بودن است در دست نیست و از طرفی نام کسانی نیز وجود دارد که می‌دانیم نوشتن می‌دانستند و حتی قرائتشان به ما رسیده و یا مصحفی از آنها باز گفته‌اند مانند: انس بن مالک، منذر بن عمرو، اُسَید بن حُضَیر، رافع بن مالک، ابو عبیدة بن جراح، سعد بن عبید و ابوالدرداء


در کتاب «پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی» اینطور آمده است: کاتبان وحی را تا چهل نفر نام برده‌اند که بنا بر دلایل زیاد غالب آنان از قبیل ابوسفیان و معاویه و... در تاریخ این عنوان را به حق نگرفته‌اند

و از طرفی گاه نویسندگان که در خدمت رسول اکرم بودند را نیز «کاتب وحی» دانسته‌اند مثلاً ثابت بن قیس و اُبَّی و شُرَ حبیل حسنه و عبدالله ارقم نامه‌ی پادشاهان را می‌نوشتند؛ و علاء بن عقبه قباله‌ها را؛ و زُبیر و جهیم بن صلت صدقات و زکات را می‌نوشت؛ و حذیفه صدقات خرما را ثبت می‌کرد؛ در حالی که اینها همه جزء «کاتبان وحی» قلمداد شده‌اند.254 بررسی و نتیجه‌گیری: با بررسی مطالب فوق که با مطالعه‌ی تعدادی از کتاب‌های «تاریخ قرآن» در مورد کاتبان وحی بدست آمده است

می‌توان به این نتایج رسید:

1. در تعداد و اسامی کاتبان وحی اختلاف است که دلایل آن ذکر شد.

2. همه‌ی افرادی که به عنوان «کاتب وحی» از آنها نام برده شده، «کاتب وحی» نبوده‌اند، بلکه برخی از آنها نامه‌ها را می‌نوشته‌اند و بعضی نوشتن محاسبات و صدقات را به عهده داشتند و در واقع «نویسنده» بودند نه «کاتب وحی».

3. در برخی کتاب‌ها در میان نویسندگان و کاتبان، از یک زن به نام «فاطمه سدوسیٍ» نام برده شده است

[ریحانه]

ب. حافظان قرآن: یکی از نویسندگان «علوم قرآن» چنین می‌نگارد تعداد حافظان بسیار بوده است و بنابر یک بررسی، لااقل صد و چهل نفر در زمان رسول اکرم(ص) حافظ بوده‌اند ولی آنانکه پیش از همه مورد تأیید هستند عبارتند از:

علی بن ابی‌طالب(ع)، عثمان، اُبَی بن کعب، ابوالدرداء، زید بن ثابت، عبدالله بن مسعود، ابوموسی اشعری»

در اینجا نام تعدادی از حافظان را که در کتاب‌های علوم قرآن آمده است را در دو قسمت می‌آوریم

اول: حافظان از مهاجرین علی(ع). ابوبکر. عمر. عثمان. طلحه. سعد بن عبید. حذیفة بن یمان. سالم بن معقل. ابوهریرة. عبدالله بن سائب. عبدالله بن عباس. عبدالله بن عمرو بن عاص. عبدالله بن عمر. عبدالله بن زبیر. عایشه. حفصه. ام سلمة. ابوموسی اشعری. معاویه. تمیم بن اوس الداری. عقبة بن عامر. دوم: حافظان از انصار اُبی بن کعب. معاذ بن جبل. عبادة بن صامت. مجمع بن جاریه. فضالة بن عبیدة. مسلمة بن مخلد. ابو حلیمه معاذ. زید بن ثابت. سعد بن عبید. انس بن مالک. ابو زید قیس بن السکن. ابو ایّوب. ابو الدرداء.

سیوطی تحت عنوان «الفائدة»، ضمن بحث از قاریان و حافظان معاصر پیامبر اسلام(ص) می‌نویسد: در میان زنان صحابی، به نام زنی دست یافتم که قرآن را در زمان پیغمبر(ص) حفظ کرده بود در حالی که در آثار نویسندگان علوم قرآنی نام این زن دیده نمی‌شود. نام این زن «امّ ورقه دخت عبدالله بن حارث» است.

علاوه بر این ما می‌بینیم که نام حضرت فاطمه زهرا(س) از شمار حافظان قرآن در مصادر اهل سنت افتاده است، زیرا مسلماً حضرت فاطمه زهرا(س) از حافظان قرآن بوده است که در منابع، مورد تایید می‌باشد...

[ریحانه]

چنانچه گذشت نام پنج زن در این فهرست‌ها آمده است که عبارتند از:

1. حضرت فاطمه زهرا(س)

2 .حفصه از زنان پیامبر.

3. عایشه از زنان پیامبر.

4. ام سلمة از زنان پیامبر.

5. ام ورقة دخت عبدالله بن حارث.

اما این فهرست نام‌ها دارای چند ابهام است. یکی آنکه معلوم نیست بین «قاری قرآن» و «حافظ قسمتی از قرآن» و «حافظ همه‌ی قرآن» و «حامل قرآن» که داننده‌ی تفسیر و معانی قرآن است فرق نهاده باشند. مثلاً معاویه پس از فتح مکه اسلام آورد، گاه او را از کاتبان وحی می‌دانند و در اینجا «حافظ قرآن» و «حامل قرآن»، هر دو بی‌مورد است زیرا او کاتب دفاتر مالی بود..و در مدت کوتاه بین فتح مکه تا رحلت رسول اکرم(ص) چگونه حفظ تمام قرآن و یا فراگیری تفسیر آن ممکن است