گفت وگو با محسن آرمين قرآن پژوه

[ریحانه]

بسمه تعالی

نويسنده: فريد اسدي دهدزي

اشاره: كارنامه فكري و پژوهشي محسن آرمين را كه بنگري، فراموش خواهي كرد كه وي همان آرمين حوزه سياست است. قريب به 10 سال پيش از يكي از نامداران قرآن پژوهان معاصر جناب بهاء الدين خرمشاهي پرسيدم بهتر آن است، كتاب <مناهل العرفان> را كسي ترجمه كند. وي گفت اكنون فرهيخته اي قريب به پنج سال است كه در گيرودار برگردان آن است. گفتم: چه كسي؟ گفتند: باورت نمي شود <محسن آرمين!> باري قريب به پانزده سال ترجمه مناهل القرآن في علوم القرآن )محمد عبدالمجيد الزرقاني( به طول انجاميد.

ترجمه اي كه به مراتب بر قوت و كيفيت اصل كتاب بسي افزوده است. با توجه به فقدان منبع و يكسونگري مثلف )در مسائل فرقه اي(، آرمين براي كلمه به كلمه ترجمه متن مبدا، نه به يك منبع، بلكه تمامي منابع مختلف كلاسيك و جديد را مي پيمود. كتاب مناهل القرآن في علوم القرآن از اين حيث داراي اهميت است كه از دل جريان نوگرايي اسلامي )تنويرالاسلامي( سده اخير، نه به گونه اي كاملاً ايدئولوژيك كه به گونه اي تخصصي و آكادميك به علوم قرآني نگريسته است. ترجمه مناهل العرفان في علوم القرآن، اثر محمد عبدالعظيم الزرقاني، در حال حاضر توسط انتشارات پژوهشكده علوم انساني و مطالعات فرهنگي، در قطع گالينگور، 1100 صفحه، بهاي 10 هزار تومان منتشر شده است.

در ابتدا از انگيزه خود براي ترجمه كتاب مناهل العرفان بگوييد.

ترجمه و تحقيق كتاب مناهل را بنده در سال 1371 به عنوان كارموظف در پژوهشكده حكمت و اديان كه امروز به پژوهشكده حكمت و فلسفه تغيير نام داده آغاز و پس از سه سال به انجام رساندم. اما علل و عواملي از جمله مفقود شدن نسخه دستنوشت جلد اول كتاب و اشتغالات اجرايي و سياسي موجب توقف كار شد. فراغت از كار مجلس و توفيق اجباري كه در پي تحولات سياسي دوسال اخير نصيب اين حقير شد فرصتي را فراهم آورد تا به تكميل كار و نظارت بر ويراستاري و حروفچيني و تهيه نمايه بپردازم. اما در باره انگيزه ام از پرداختن به كتاب مناهل بايد بگويم همان طور كه مي دانيد ما در حوزه علوم قرآني پس از البرهان في العلوم القرآن اثر بدرالدين زركشي و الاتقان في العلوم القرآن اثر جلال الدين سيوطي كتاب جامعي در زمينه علوم قرآن نداريم. البته آثار فراوان و بعضاً ارزشمندي طي قرن گذشته و به ويژه دهه هاي اخير در اين حوزه نوشته شده است، اما عمده اين كارها يا به زبان فارسي نيست، يا تمامي مباحث علوم قرآني را شامل نمي شود. پس از اين كه ترجمه كتاب را آغاز كردم، متوجه شدم كه اين كتاب كتابي نيست كه فقط بتوان به ترجمه آن اكتفا كرد. كتابي بسيار پر منبع و ماخذ است. داراي اعلام و اسامي فراواني است. همچنين به واسطه مشرب فكري زرقاني نكات و مسائلي در آن وجود دارد كه نمي توان به سادگي و بدون توضيح از كنار آن ها گذشت، علاوه بر اين ابهام ها و كاستي هايي نيز بعضاً وجود داشت كه بايد در ترجمه برطرف مي شد. از اين رو كار از ترجمه فراتر رفت و تحقيق و تعليق نيز برآن افزون گشت.

.

[ریحانه]

مي شود بفرماييد بداعث اثر در چيست؟

مناهل العرفان نسبت به آثار مشابه از جامعيت بيشتري برخوردار است. نويسنده آن شيخ محمد عبدالعظيم زرقاني كه از استادان دانشكده اصول دين الازهر مصر است در اين كتاب صرفاً به مباحث كلاسيك بسنده نكرده و در حد تقليد از گذشتگان متوقف نمانده است، بلكه به طرح و ابداع پرداخته و ضمن التزام به مباني و اصول، از يافته هاي جديد نيز در تبيين مسائل بهره جسته و به تناسب مباحث، برخي سئوال ها و چالش هاي جديد را - البته در حد مسائلي كه در هفت دهه قبل مطرح بوده - در صدد پاسخ به آن ها برآمده است. در واقع مي توان گفت كه مناهل يك برهان و اتقان امروزي و به سبك جديد است.


ايشان برخواسته از آن نسلي از قرآن پژوهان است كه بعد از نهضت اصلاح ديني معاصر در مصر به رهبري محمد عبده پديد آمدند. اين نسل تحت تاثير حركت محمد عبده رويكرد نويني به قرآن داشت. دوره اي كه مي توان دوره بيداري اسلامي و احياي اسلامي ناميد. از اين افراد مي توان شيخ طاهر جزايري، شيخ محمد علي سلامه، شيخ مصطفي صادق رافعي، شيخ محمد عبدالله دراز و ... را نام برد. اين ها كساني بودند كه تك نگاري ها و كتاب هاي ارزشمندي را در شاخه هاي مختلف علوم قرآني داشته و در رفع نيازهاي جديد در اين زمينه كوشيده اند. در بين اين آثار التبييان في علوم القرآن اثر جزايري و مناهل العرفان اثر زرقاني با اقبال بيشتري مواجه شد در مقايسه اين دو كتاب مناهل بسيار جامع تر است. البته تبييان پيش از مناهل نگاشته شده است و خود زرقاني از كتاب تبييان استفاده كرده است. اين استناد و ارجاع نشان مي دهد كه جزايري نيز به طرح مباحث نوين علوم قرآني نيز توجه داشته است. اما اگر فضل تقدم با جزايري است فضل تهيه كتابي جامع در زمينه علوم قرآن كه با اقبالي فراگير مواجه شود با زرقاني است. در نيم قرن گذشته تقريباً نمي توان كتابي در زمينه علوم قرآني يافت كه در تنظيم و تبويب به مناهل اقتدا نكرده و يا در آن به مناهل ارجاع داده نشده باشد. مخصوصاً در ايران بدون استثنا كساني كه درباره علوم قرآني كتاب نوشتند به مناهل استناد كردند. در واقع اين كتاب امروز منبع و ماخذي در زمينه علوم قرآني محسوب مي شود.


.