نگارش قرآن در مراحل تكاملى خود

[ریحانه]

بسمه تعالی


نگارش قرآن در مراحل تكاملى خود

قرآن از صدر اول،به خصوص از ناحيه كتابت و زيبايى خط،با گذشت زمان سيرتكاملى داشته است.خطاطان بزرگ،در زيبايى قرآن و تكميل خط آن،سهم‏به سزايى داشته‏اند.نخستين كسى كه در راه تكميل كتابت مصحف و زيبايى خط آن‏قدم برداشت،خالد بن ابى الهياج از اصحاب امير المؤمنين عليه السلام بود كه در حدودسال صدم هجرى در گذشته است.او به خوشنويسى و داشتن خط زيبا معروف بود.

گفته‏اند كه سعد،مولا و حاجب وليد،وى را براى كتابت مصحف و شعر و اخبار دردربار وليد بن عبد الملك(96-86)استخدام كرد. او كسى است كه پس از تجديد بناو توسعه مسجد نبوى در مدينه،به دست عمر بن عبد العزيز،سوره شمس را باطلا برمحراب آن مسجد نوشت.اين تجديد بنا به سال 90 هجرى پايان يافت

[ریحانه]

عمر بن عبد العزيز از خالد خواست كه مصحفى با همين خط براى او بنويسد واو مصحفى را با زيبايى تمام نوشت.عمر بن عبد العزيز آن را پذيرفت و بر او آفرين‏گفت.اما خالد مبلغ زيادى را براى انجام اين كار مى‏خواست،كه عمر از پرداخت آن‏خود دارى كرده و مصحف را به او پس داد.

محمد بن اسحاق(ابن النديم)مى‏گويد:«مصحفى را به خط خالد بن ابى الهياج ازاصحاب على عليه السلام ديدم.اين مصحف در مجموعه خطوط تاريخى محمد بن الحسين‏معروف به ابن ابى بعره بود كه پس از او به عبد الله بن حانى رسيد»

[ریحانه]

خطاطان تا اواخر قرن سوم هجرى مصحف‏ها را با خط کوفى مى‏نوشتند.از این‏پس،در اوایل قرن چهارم،خط زیباى نسخ جاى خط کوفى را گرفت.

اولین مصحف به خط نسخ،به دست‏خطاط معروف محمد بن على بن الحسین بن‏مقله نوشته شد.گفته شده است:

وى اولین کسى است که به خط ثلث‏و نسخ نوشت.او که در علم هندسه تخصص داشت،با رسم حروف هندسى و بنانهادن قواعد و اصول آن،خط عربى اسلامى را تغییر داد و بدان زیبایى بخشید.

این کار منحصر به اوست و تا کنون در میان امت اسلامى خطاطى با این مهارت‏یافت نشده است.تعدادى از مخطوطات تاریخى، مانند مصحف موجود در موزه‏هرات در افغانستان منسوب به اوست و گفته‏اند که او دو بار قرآن را نوشت(3) .

خط نسخ عربى در قرن هفتم هجرى،به دست‏یاقوت بن عبد الله‏موصلى(متوفاى 689)به حد اعلاى کمال خود رسید.او با خط زیباى خود هفت‏مصحف نوشت.این مصحف‏ها با انواع خطوط نوشته شده بود و پیش واى دیگرنویسندگان قرار گرفت (4)

- الخط العربی الاسلامی،ص 155.الخطاط البغدادی،ص 16.
4- الخط العربی الاسلامی،ص 171.مصور الخط العربی،ص 92.

[ریحانه]

کلیه مصحف‏ها تا قرن یازدهم هجرى بر شیوه خط یاقوت‏نوشته مى‏شد.در اول قرن دوازدهم ترک‏هاى عثمانى،به خصوص پس از فتح مصربه دست‏سلطان سلیم،خط عربى اسلامى را مورد توجه قرار دادند و به دست‏خطاطان فارسى که در امپراتورى عثمانى خدمت مى‏کردند در پیش برد و تکمیل‏این خط کوشیدند.سلطان سلیم تمام خطاطان،نقاشان و هنرمندان را در پایتخت‏خود گرد آورد. اینان انواع جدیدى از خطوط عربى،مانند خط رقعى،خط دیوانى،خط طغرایى و خط اسلامبولى را پدید آوردند،که هم چنان در نوشته‏ها متداول‏است.
برخى از خطاطان عثمانى که شهرت بسیار یافتند عبارتند از:حافظ‏عثمان(متوفاى 1110)و سید عبد الله افندى(متوفاى 1144)و استادراسم(متوفاى 1169)و ابوبکر ممتاز بک مصطفى افندى،که خط رقعى را اختراع‏کرد.این خط از سهل‏ترین و ساده‏ترین خطوط عربى است.او قواعد این خط راوضع نمود و اولین بار با این خط کتابت کرد.ابو بکر ممتاز بک در زمان سلطان‏عبد المجید خان و به سال 1280 هجرى این خط را عرضه کرد.
چاپ مصحف‏ها نیز مانند کتابت آن،در دوره‏هاى مختلف رو به کمال داشته‏است.نخستین بار در حدود سال 950 هجرى مطابق 1543 میلادى،قرآن دربندقیه به چاپ رسید.ولى پس از چاپ،مقامات کلیسا به معدوم کردن آن دستوردادند.پس از آن در سال 1104 هجرى مطابق با 1692 میلادى هنکلمان در شهرهامبورگ به چاپ قرآن همت گماشت.پس از وى در سال 1108 هجرى مطابق با1696 میلادى ماراکى در«پادو» به چاپ قرآن دست زد.

[ریحانه]

به سال 1200 هجرى مطابق با 1785 میلادى،مولا عثمان در«پطرزبورگ‏» روسیه،قرآن را چاپ کرد و این اولین چاپ اسلامى قرآن بود.نظیر آن در«قازان‏»نیزبه چاپ رسید.
فلوگل نیز در سال 1252 هجرى مطابق با 1836 میلادى در شهر«لیپزیک‏» به‏چاپى مخصوص از قرآن دست زد.این چاپ از قرآن به علت املاى ساده آن بااستقبال بى‏نظیر اروپاییان رو به رو شد.اما مانند دیگر چاپ‏هاى اورپایى در جهان‏اسلام توفیقى به دست نیاورد.
اولین دولت اسلامى که به چاپ قرآن اقدام کرد و اقدام آن با موفقیت رو به روشد،«ایران‏»بود.این دولت اسلامى دو چاپ سنگى زیبا و منقح از قرآن تهیه کرد.
این چاپ‏ها که در حجمى بزرگ ارائه شده و داراى ترجمه در ذیل هر سطر بود وبرخوردار از فهرست‏هاى متعدد بود.اولین نسخه به سال 1243 هجرى مطابق با1827 میلادى در تهران و دومین نسخه در سال 1248 هجرى مطابق با 1832میلادى در تبریز به چاپ رسید.در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد.


.

[ریحانه]

به دنبال آن،از سال 1294 هجرى مطابق با 1877 میلادى،ترکیه عثمانى‏به چاپ‏هاى مختلفى از قرآن دست زد که در نهایت زیبایى و استوارى قرار داشت.
در سال 1323 هجرى مطابق با 1905 میلادى،روسیه تزارى به چاپ قرآنى به‏خط کوفى و به حجمى بزرگ همت گماشت،که تصور مى‏رفت‏یکى از مصحف‏هاى اولیه عثمانى است. این قرآن خالى از نقطه و علایم فتحه و کسره بود.چند ورق ازاول آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود.این قرآن از آیه هشتم سوره بقره: و من الناس‏من یقول امنا بالله و بالیوم الاخر و ما هم بمؤمنین آغاز و به آیه چهارم از سوره زخرف:
و انه فی ام الکتاب لدینا لعلی حکیم پایان مى‏یافت.این قرآن در سمرقند پیداشده بود و در اختیار کتاب خانه سلطنتى در پطرزبورگ بود و انستیتوى آثار در«تاشکند»آن را با همان حجم اصلى و خصوصیات دیگر در پنجاه نسخه فتوگرافى‏کرده،به مهم‏ترین دانش‏گاه‏هاى کشورهاى اسلامى هدیه نمود.نسخه‏اى از این قرآن‏در کتاب خانه دانش‏گاه تهران(با شماره 14403 ثثا) موجود است.
در سال 1342 هجرى مطابق با 1923 میلادى،کشور مصر به چاپ قرآن اقدام‏نمود.چاپ این قرآن به وسیله کمیته‏اى با تعیین وزارت اوقاف آن کشور و به‏سرپرستى مشایخ الازهر انجام شد.این نسخه از قرآن با پذیرش جهان اسلام‏رو به رو شد و چاپ‏هاى بسیارى بر اساس آن انجام گرفت.
در سال 1370 هجرى مطابق با 1950،عراق نیز به چاپ نفیسى از قرآن دست‏زد.هم چنین سراسر جهان اسلام به چاپ و نشر قرآن به بهترین صور و زیباترین انواع‏چاپ همت گماشتند.این روش هم چنان در جهان اسلام ادامه دارد.
هم چنین قرآن دیگرى از خطاطى سورى به نام‏«عثمان طه‏»رواج یافت.این قرآن‏در کشورهاى سوریه،عربستان،ایران،لبنان و دیگر کشورهاى اسلامى چاپ شد.
ویژگى این چاپ تنظیم آیات در صفحه و تقسیم منظم حزب‏ها و جزءهاى سى‏گانه‏قرآن است (5) .


*
5- براى اطلاع بیش‏تر از خط عثمان طه و ویژگى‏هاى آن رجوع کنید به:خرمشاهى،بهاء الدین،قرآن پژوهشى،ص 657.
علوم قرآنى صفحه 177 محمد هادى معرفت