░ديدگاه‏هاى گوناگون در تفسير و تحليل وحى...✎

[✿ عاشق قرآن ✿]

ديدگاه‏هاى گوناگون در تفسير و تحليل وحى

وحى به معناى كانال ارتباطى انسان و حقيقت غايى به نحوى در همه اديان و آيين‏هاى مذهبى، نمود دارد و اساسا پايه و زير بناى هر گونه نگاه قدسى به جهان ماورايى به شمار مى‏رود; از اين روى مى‏توان پديده وحى به معناى مورد نظر را يكى از نخستين مقولات ميان الهيات همه اديان دانست .

[✿ عاشق قرآن ✿]

چكيده:پديده وحى به مثابه مبنا و مستند نبوت در اديان ابراهيمى از اهميت ويژه‏اى برخوردار است . در اين ميان ماندگارى متن مقدس دين اسلام به پديده وحى در اين آيين آسمانى اهميتى مضاعف بخشيده است . در اين زمينه ديدگاه‏هاى متعددى براى شناخت ماهيت اين رابطه الوهى - بشرى در حوزه‏ هاى مختلف فرهنگ و انديشه اسلامى پديد آمده است . به علاوه برخى ديدگاه‏هاى ديگر در حوزه‏هاى معرفتى ديگر اديان نيز در فهم و تحليل وحى قرآنى مؤثر بوده‏اند; از اين روى بررسى تطبيقى اين ديدگاه‏ها در مسير دستيابى به فهمى جامع و دقيق از اين پديده ضرورى مى‏نمايد . آن چه پيش روى داريد، گزارشى كوتاه از نظريات تفسير و تحليل وحى است .

[✿ عاشق قرآن ✿]

وحى به معناى كانال ارتباطى انسان و حقيقت غايى به نحوى در همه اديان و آيين‏هاى مذهبى، نمود دارد و اساسا پايه و زير بناى هر گونه نگاه قدسى به جهان ماورايى به شمار مى‏رود; از اين روى مى‏توان پديده وحى به معناى مورد نظر را يكى از نخستين مقولات ميان الهيات همه اديان دانست . اوستا، اوپانيشاد و كتاب‏هاى بوداييان هر يك در خود مجموعه‏ اى از گفت وگوهاى بشر با پديده‏ه اى غيبى را دارند . مناجات سقراط با الهه معبد دلفى و نيايش راز آلود كاهنان با نمادهاى حضور پديده‏ه اى غيبى در جهان مادى و آيين‏هاى اساطيرى بوميان براى ايجاد ارتباط با حقايق غيرطبيعى جهان همگى به نوعى در يك نگاه گسترده با مقوله وحى ارتباط مى‏يابند . (1)

[✿ عاشق قرآن ✿]

با اين حال در ميان پيامبران ابراهيمى، نوع ويژه‏اى از ارتباط وحيانى را شاهد هستيم كه يكى از شاخصه‏هاى مهم اديان غربى را شكل داده است . خداى مشترك و پيامبران مشترك در ميان پيروان اين اديان به دنبال خود تلقى نسبتا مشتركى از رابطه پيامبر با خدا را پديد آورده است . البته اين رويكرد مشترك هرگز به معناى وجود تفسير واحدى از مقوله وحى در ميان يهوديان، مسيحيان و مسلمانان نيست . نه تنها هر يك از اين اديان برداشت ويژه‏اى از وحى دارند، بلكه در الهيات اسلامى به تنهايى تحليل‏هاى گوناگونى از وحى در پرتو نگاه‏هاى فلسفى، عرفانى و كلامى پديد آمده است . افزون بر آن تحولات نوين در عصر جديد پيدايش برخى تحليل‏هاى مادى‏گرايانه از وحى را موجب شده است كه تفاوتى ماهوى با تفاسير گذشته داشته و اصالت و اعتبار اديان را در معرض شك و ترديد جدى قرار داده است .

[✿ عاشق قرآن ✿]

تعريف زبان شناختى وحى

گرچه معناى لغوى واژگان از مفهوم اصطلاحى آن جدا و متفاوت است; از منظر تحليل زبانى در خود تعريفى ويژه از اصطلاحات را دارا است . با بررسى ديدگاه واژه‏نگاران به چهار شاخصه اصلى در تعريف وحى دست مى‏يابيم:

1) تبادل مفهوم يا احساس معنادار;
2) مخفى بودن طريق ارتباط;
3) سرعت روند ارتباط;
4) از مقوله كلام بودن و يا قابل تبديل بودن به آن .

[✿ عاشق قرآن ✿]

اين چهار شاخصه به روشنى در اين شاهد مثال به چشم مى‏خورد:

نظرت اليها نظرة فتحيرت
دقائق فكرى فى بديع صفاتها
فاوحى اليها الطرف انى احبها
فاثر ذلك الوحى فى وجناتها

[✿ عاشق قرآن ✿]

وحى در فلسفه، كلام و عرفان اسلامى

گرچه متكلمان مسلمان در ابعاد مختلفى از وحى بحث كرده و به موضوعاتى از قبيل كلام نفسى، خلق قرآن، انواع نزول وحى و . . . بيش از حد پرداخته ‏اند; در ارايه نظرياتى پيرامون تفسير و تحليل وحى تلاش چندانى از خود نشان نداده‏ اند . با اين حال مى ‏توان سه ديدگاه متفاوت از لابه لاى سخنان متكلمان استخراج كرد:

1) وحى صوتى: عموم اهل حديث و مشهور اماميه و معتزله و بسيارى از فرق كلامى (2) برآنند كه كلام خدا به صورت ايجاد اصوات و حروف طبيعى است كه پيامبر آن را مى ‏شنود . البته ميان ديدگاه گروه‏هاى مذكور تفاوت‏هاى بسيارى وجود دارد كه بيشتر به مساله قدم يا حدوث كلام مربوط مى ‏شود; اما همگى در اين مساله اتفاق نظر دارند كه آن چه پيامبر مى ‏شنيده است; از مقوله امواج صوتى طبيعى بوده كه خداوند آن‏ها را مى ‏آفريده است . مهم‏ترين اشكال بر اين ديدگاه آن است كه در اين صورت شنيدن وحى براى اطرافيان پيامبر نيز ممكن بوده است در حالى كه گزارش‏هاى تاريخى و روايى خلاف آن را ثابت مى‏كند . از سوى ديگر در اين تفسير به حالت ‏خفا كه از عناصر تشكيل دهنده معنا و مفهوم وحى است توجه نشده است .

[آسمان ...]

ممنون چه موضوع جالبیو انتخاب کردین.

[✿ عاشق قرآن ✿]

2) وحى معنايى: برخى از متكلمان اسلامى با تفكيك دو جنبه لفظ و معنا در كلام الهى به وحى معنايى گراييده و الفاظ را لباس بشرى وحى شمرده‏اند كه پيامبر بر وحى مى‏پوشاند .
ابن كلاب از مشهورترين متكلمانى است كه اين قول از برخى سخنانش برداشت مى‏شود . شاگرد وى ابوالحسن اشعرى در گزارش ديدگاه ابن كلاب چنين مى‏نويسد:

كلام خدا بسان علم و قدرت او از صفات ذات و به تبع آن قديم شمرده مى‏شود . كلام خدا از جنس حروف و اصوات نيست; نه تقسيم‏پذير است و نه قابل تجزيه و نه بخشى دارد و نه تفاوت و تغايرى در آن است .

كلام خدا معنايى واحد قائم به خدا است و غير از رسم و قرائت قرآن است كه از حروف متغاير پديد آمده‏اند . . . . تعبيرات مختلفى از كلام خدا پديد مى‏آيد ولى كلام او از تفاوت و تغاير به دور است; همان گونه كه ما خدا را به شيوه‏ها و تعابير مختلف ياد مى‏كنيم ولى او هرگز تفاوت و تغاير نمى‏پذيرد . كلام خدا تنها از جهت رسم الخط و قرائت كه نشانه‏اى بر آن است، عربى خوانده مى‏شود و به همين سان گاه عبرانى و . . . خوانده مى‏شود . پس آنچه قاريان مى‏خوانند تعبيرى از كلام خداست و اين كه در آيه 6 توبه گفته مى‏شود: «پناهش ده تا گفتار خدا را بشنود» منظور آن است كه سخن خدا را بفهمد .
(3)
بر همين اساس ابن كلاب در بحث از ماهيت كلام به اين نظر متمايل مى‏شود كه كلام تنها بر معنا اطلاق مى‏شود و استعمال آن در مورد لفظ، مجازى است; زيرا لفظ بر معنا دلالت مى‏كند . (4)

به نظر مى‏رسد سخن ابن كلاب على‏رغم شباهت فراوان با نظريه اشاعره در كلام نفسى به مفهومى فراتر از آن اشاره دارد . وى افزون بر آن كه كلام را همچون اشاعره بر علم قديم الهى حمل مى‏كند، صورت ملفوظ آن را پوششى كاملا بشرى مى‏شمرد كه پيامبر هنگام مواجهه با علم الهى، به اقتضاى فرهنگ و زبان زمانه، بر معناى وحيانى مى‏پوشاند .

[✿ عاشق قرآن ✿]

3) وحى الفاظ ذهنى: مرحوم علامه طباطبايى با توجه به تفاوت ماهوى موجودات مجرد و مادى به بررسى كيفيت گفتار هر يك مى ‏پردازد . انسان در ميان موجودات مادى در اثر برخوردارى از دستگاه‏هاى صوتى و نظام اجتماعى كه تفهيم و تفاهم طرفينى را اقتضا دارد، نظام نمادين زبان را وضع مى‏كند; اما خداوند نه از دستگاه صوتى برخوردار است و نه زندگى اجتماعى در مورد او معنا دارد . بنابراين كلام خدا مقوله ‏اى متفاوت از كلام بشر است; با اين حال صفت تكلم به صورت حقيقى و نه مجازى بر او نيز قابل اطلاق است; زيرا حوزه معنايى كلام بر گونه تفهيم و تفاهم اطلاق مى‏شود كه در اين ميان ابزار اين فرايند در اصل تحقق آن نقشى ندارد . با اين همه علامه طباطبايى اين احتمال مشهور متكلمان را نفى نمى‏كند كه خداوند كلام خود را در موجودات مادى به صورت امواج صوتى بيافريند; اما اطلاق كلام الهى بر القاء علم در ذهن مخاطب را نيز يكى از وجوه احتمالى بر مى‏ شمرد كه در اين صورت با توجه به ادغام تفكيك ‏ناپذير مفاهيم و زبان در اذهان بشر، نظريه سومى پديد مى ‏آيد كه همان وحى به الفاظ ذهنى است . (5) بر همين اساس آية الله جوادى آملى در تفسير آيات ديدار موسى با خداوند تصريح مى ‏كند كه سخن خداوند را كسى جز موسى نمى‏ شنيد و آن صداى قدسى نه تنها از درخت ‏شعله‏ ور، بلكه از همه جهات با موسى سخن مى‏گفت; چرا كه آن گفتار پاك از مقوله صداى فيزيكى مادى نبود . (6)