░ديدگاه‏هاى گوناگون در تفسير و تحليل وحى...✎

[✿ عاشق قرآن ✿]

وحى و تجربه دينى
مفهوم وحى در زبان انگليسى از ريشه [ Reveal ] به معناى آشكار شدن امرى مجهول و پرده برداشتن از آن مشتق مى‏شود كه شباهت‏بسيارى با مفهوم مكاشفه در اصطلاح عرفان اسلامى دارد . (29)



اين نحوه تلقى از رابطه با امور فرامادى در آيه‏اى از قرآن نيز به چشم مى‏خورد . خداوند در آيه 22 سوره ق از وحى به عنوان پرده‏بردارى از چشمان پيامبر ياد مى‏كند:
«لقد كنت فى غلفة من هذا فكشفنا عنك غطائك فبصرك اليوم حديد»



اين تلقى از رابطه انسان با خدا از اختصاصات اديان ابراهيمى به شمار مى‏رود . خداى ابراهيم كه هر سه دين يهود، مسيحيت و اسلام، خود را به او منتسب مى‏دانند، بر او و ديگر پيامبران ابراهيمى منكشف مى‏شد و در مواجهه با آنان قرار مى‏گرفت و به روشنى و صراحت از اراده خويش پرده برمى‏داشت و آنان را فرمان مى‏داد و راهبرى مى‏نمود . به عبارت ديگر، رابطه يهوه با موسى و پدر آسمانى با عيسى و الله با محمد صلى الله عليه و آله از نوع «من - تويى‏» بود; نه همچون رابطه فيلسوفان در اديان طبيعى از نوع «من - اويى‏» و يا احساس فناى شخصيت‏هاى مقدس اديان وحدت وجودى در جهان هستى .

سخن خدا با بشر در اديان ابراهيمى به صورت عنصرى اساسى درآمده و اين سه دين توحيدى را صبغه‏اى وحى محور بخشيده است . تجارب معنوى فراوانى در سنت مذهبى اين سه دين به چشم مى‏خورد كه مونولوگ و گاه ديالوگ خدا را با انسان صاحب آن تجربه، گزارش مى‏دهد . ظهور و انكشاف روشن و صريح خدا در مواجهه با پيامبران ابراهيمى در قالب حادثه‏اى اصيل و غير قابل انكار، زمينه مناسب‏ترى - در مقايسه با اديان طبيعى و وحدت وجودى - براى اطلاق واژه مفهوم تجربه بر آن فراهم آورده است; چرا كه مواجهه او رابطه‏اى كاملا شخصى و عينى و جزيى و زبانى پديد مى‏آورد و نوعى آگاهى قطعى و تهى از شك و ترديد بر جاى مى‏گذارد .
اصطلاح تجربه دينى از دو واژه Experience به معناى تجربه، اثبات و آزمايش و Religious به معناى دينى و مذهبى تركيب يافته است . مفهوم تجربه از زمان آمپريست‏هاى قرن 17 و 18 انگلستان، نقش مهمى در فلسفه غرب داشته است . البته واژه Experience E در انگليسى جديد به ويژه از دوره جان لاك با نوعى توسع، بر هر پديده ذهنى و هر احساس درونى اطلاق مى‏شود; گرچه آزمايش و تكرار در آن نباشد . در واقع تجربه غير از معناى ادراك حسى در خصوص مجربات منطقى، به نوعى رهيافت روحى و درونى و نوعى وضعيت روانى نيز اطلاق شده و از بودن در متن يك واقعه حكايت مى‏كند . فيلسوفان دين نيز از مفهوم تجربه دينى، معناى خاص علوم تجربى را مد نظر ندارند; بلكه در صدد توجه به احساس و حالت دينى در مقابل تاملات دينى ذهن هستند . از همين روى شلاير ماخر، تجربه دينى را در تعبيرى ديگر انتباه دينى Religious Awareness مى‏نامد . (30) با اين حال استفاده از واژه تجربه در مقام تبيين رابطه معنوى انسان با خدا نشانگر واكنش دين‏داران براى دفاع از ايمان خويش در برابر جريان‏هاى حس‏گرا و شك‏گرا در دو سه قرن پيش مى‏باشد; همچنان كه مقابله با نگرش رسمى كليسا نيز تلقى مى‏شود كه ايمان را تنها در قالب خشك و بسته فلسفى - كلامى عرضه مى‏كرد .



جريان ايمان و دين‏دارى در غرب كه در اثر ريزش بنيان‏هاى الهيات طبيعى به سبب تشكيك و ترديدهاى هيوم و انتقادات عرفت‏شناختى كانت‏به دنبال پايه‏هاى محكم ديگرى بود، با ظهور مكتب رمانتيسم به دست «شلاير ماخر» از پايگاه احساس و عاطفه براى خود بنيانى استوارتر از الهيات طبيعى يافت . شلاير ماخر كه در جريان ايمان و خروج آن از قلمرو تنگ ذهن فلسفى و كلامى به سوى افق فراخ احساس درونى بسيار كوشيد، به نوعى بنيان گذار مفهوم تجربه دينى به شمار مى‏رود . او از خدا نه به عنوان يك فرضيه ذهنى، بلكه به عنوان يك تجربه عينى براى شخص مؤمن ياد مى‏كرد . (31)



انديشه او بعدها به دست ويليام جيمز، رودلف اتو، استيس و پراودفوت استمرار و گسترش يافت . (32)



جان هيك، ويليام الستون و الوين پلانتينجا نيز مفهوم تجربه دينى را مورد بحث و كنكاش قرار داده‏اند .



اين نحوه رويكرد به مقوله دين و ايمان تا اندازه زيادى به مفهوم علم حضورى در فلسفه و عرفان اسلامى نزديك است . عارفان مسلمان همواره ادعا داشته‏اند كه آن چه را فيلسوفان با ديدگان كور عقل از آن تصورى مبهم و مجمل دارند، آنان از ژرفاى جان مى‏بينند، مى‏شنوند، مى‏چشند و مى‏بويند و با همه احساس و همه هستى خويش در مى‏يابند . ماجراى ملاقات ابن سينا با ابو سعيد ابوالخير نمونه روشنى از اين ديدگاه را نشان مى‏دهد . (33) همچنين شطحيات معروف بسيارى از عرفا و متصوفه اسلامى از قبيل بايزيد بسطامى، حلاج، محى‏الدين و . . . كه به تكفير و مرگ بسيارى از آن‏ها انجاميد، با همين رويكرد قابل فهم و تحليل است .

[بچه گرافیست]

ديدگاه‏هاى گوناگون در تفسير و تحليل وحى



پديده وحى به مثابه مبنا و مستند نبوت در اديان ابراهيمى از اهميت ويژه‏اى برخوردار است . در اين ميان ماندگارى متن مقدس دين اسلام به پديده وحى در اين آيين آسمانى اهميتى مضاعف بخشيده است . در اين زمينه ديدگاه‏هاى متعددى براى شناخت ماهيت اين رابطه الوهى - بشرى در حوزه‏هاى مختلف فرهنگ و انديشه اسلامى پديد آمده است . به علاوه برخى ديدگاه‏هاى ديگر در حوزه‏هاى معرفتى ديگر اديان نيز در فهم و تحليل وحى قرآنى مؤثر بوده‏اند; از اين روى بررسى تطبيقى اين ديدگاه‏ها در مسير دستيابى به فهمى جامع و دقيق از اين پديده ضرورى مى‏نمايد . آن چه پيش روى داريد، گزارشى كوتاه از نظريات تفسير و تحليل وحى است .
وحى به معناى كانال ارتباطى انسان و حقيقت غايى به نحوى در همه اديان و آيين‏هاى مذهبى، نمود دارد و اساسا پايه و زير بناى هر گونه نگاه قدسى به جهان ماورايى به شمار مى‏رود; از اين روى مى‏توان پديده وحى به معناى مورد نظر را يكى از نخستين مقولات ميان الهيات همه اديان دانست . اوستا، اوپانيشاد و كتاب‏هاى بوداييان هر يك در خود مجموعه‏اى از گفت وگوهاى بشر با پديده‏هاى غيبى را دارند . مناجات سقراط با الهه معبد دلفى و نيايش راز آلود كاهنان با نمادهاى حضور پديده‏هاى غيبى در جهان مادى و آيين‏هاى اساطيرى بوميان براى ايجاد ارتباط با حقايق غيرطبيعى جهان همگى به نوعى در يك نگاه گسترده با مقوله وحى ارتباط مى‏يابند . (1)
با اين حال در ميان پيامبران ابراهيمى، نوع ويژه‏اى از ارتباط وحيانى را شاهد هستيم كه يكى از شاخصه‏هاى مهم اديان غربى را شكل داده است . خداى مشترك و پيامبران مشترك در ميان پيروان اين اديان به دنبال خود تلقى نسبتا مشتركى از رابطه پيامبر با خدا را پديد آورده است . البته اين رويكرد مشترك هرگز به معناى وجود تفسير واحدى از مقوله وحى در ميان يهوديان، مسيحيان و مسلمانان نيست . نه تنها هر يك از اين اديان برداشت ويژه‏اى از وحى دارند، بلكه در الهيات اسلامى به تنهايى تحليل‏هاى گوناگونى از وحى در پرتو نگاه‏هاى فلسفى، عرفانى و كلامى پديد آمده است . افزون بر آن تحولات نوين در عصر جديد پيدايش برخى تحليل‏هاى مادى‏گرايانه از وحى را موجب شده است كه تفاوتى ماهوى با تفاسير گذشته داشته و اصالت و اعتبار اديان را در معرض شك و ترديد جدى قرار داده است .
تعريف زبان شناختى وحى

گرچه معناى لغوى واژگان از مفهوم اصطلاحى آن جدا و متفاوت است; از منظر تحليل زبانى در خود تعريفى ويژه از اصطلاحات را دارا است . با بررسى ديدگاه واژه‏نگاران به چهار شاخصه اصلى در تعريف وحى دست مى‏يابيم:
1) تبادل مفهوم يا احساس معنادار;
2) مخفى بودن طريق ارتباط;
3) سرعت روند ارتباط;
4) از مقوله كلام بودن و يا قابل تبديل بودن به آن .
اين چهار شاخصه به روشنى در اين شاهد مثال به چشم مى‏خورد:

• نظرت اليها نظرة فتحيرت فاوحى اليها الطرف انى احبها فاثر ذلك الوحى فى وجناتها
• دقائق فكرى فى بديع صفاتها فاثر ذلك الوحى فى وجناتها فاثر ذلك الوحى فى وجناتها

وحى در فلسفه، كلام و عرفان اسلامى

گرچه متكلمان مسلمان در ابعاد مختلفى از وحى بحث كرده و به موضوعاتى از قبيل كلام نفسى، خلق قرآن، انواع نزول وحى و . . . بيش از حد پرداخته‏اند; در ارايه نظرياتى پيرامون تفسير و تحليل وحى تلاش چندانى از خود نشان نداده‏اند . با اين حال مى‏توان سه ديدگاه متفاوت از لابه لاى سخنان متكلمان استخراج كرد:
1) وحى صوتى:

عموم اهل حديث و مشهور اماميه و معتزله و بسيارى از فرق كلامى (2) برآنند كه كلام خدا به صورت ايجاد اصوات و حروف طبيعى است كه پيامبر آن را مى‏شنود . البته ميان ديدگاه گروه‏هاى مذكور تفاوت‏هاى بسيارى وجود دارد كه بيشتر به مساله قدم يا حدوث كلام مربوط مى‏شود; اما همگى در اين مساله اتفاق نظر دارند كه آن چه پيامبر مى‏شنيده است; از مقوله امواج صوتى طبيعى بوده كه خداوند آن‏ها را مى‏آفريده است . مهم‏ترين اشكال بر اين ديدگاه آن است كه در اين صورت شنيدن وحى براى اطرافيان پيامبر نيز ممكن بوده است در حالى كه گزارش‏هاى تاريخى و روايى خلاف آن را ثابت مى‏كند . از سوى ديگر در اين تفسير به حالت‏خفا كه از عناصر تشكيل دهنده معنا و مفهوم وحى است توجه نشده است .

[✿ عاشق قرآن ✿]

شرح مجموعه گل، مرغ سحر داند و بس
كه نه هر كو ورقى خواند معانى دانست
اى كه از دفتر عقل آيت عشق آموزى
ترسم اين نكته به تحقيق ندانى دانست
تحليل‏هاى خاورشناسان از وحى محمدى

[✿ عاشق قرآن ✿]

خاورشناسان با نگاه سكولار به پديده وحى و به ويژه وحى محمدى، به برخى نظريات جديد دست‏يافته‏اند كه از نگاه منفى و ارزش مدارانه به دور نيست . برخورد جهان غرب با اسلام به نخستين سال‏هاى ظهور اسلام باز مى‏گردد . گسترش سريع و روز افزون دين جديد به طور طبيعى واكنش مسيحيان و يهوديان را به دنبال داشته است . اين برخوردها تا پايان قرون وسطى و حتى تا دوره‏هاى نخست رنسانس در قالب مجادلات كلامى به صورت اعلام صريح بى‏اعتقادى به صداقت پيامبر و وحيانى بودن قرآن شكل مى‏گرفت . اين نوع برخورد در دوره بيدارى غرب، از صبغه‏اى علمى برخوردار گشت . برخى از نخستين خاورشناسان مانند «گوستاو ويل‏» و «اشپرنگر» با استناد به گزارش قرآن از اعتقاد كافران به جنون پيامبر، او را دچار اختلالات روحى و روانى و يا بيمارى صرع دانسته و قرآن را نتيجه اين حالات غير طبيعى پيامبر پنداشته‏اند . «نولدكه‏» با اينكه احتمال بيمارى صرع را منتفى مى‏داند; پيامبر را دستخوش هيجانات و عواطف سركش روحى و روانى مى‏داند كه سرانجام وى را به اعتقاد به ارتباط با جهان غيب كشانيده است . «مونتگمرى وات‏» از خاورشناسان شهير معاصر در نقد اين ديدگاه مى‏گويد: به روايات و شواهد سلامت جسمانى و روحانى پيامبر كم ارج نهاده شده است . باور نكردنى است كه فردى مصروع يا دچار هيسترى يا اسير فشار حملات هيجانات بتواند لشكركشى نظامى يا رهبرى دورانديش يك دولت - شهر را به عهده گيرد . مخالفان، او را مجنون مى‏پنداشتند; اما آنان مرادشان اين بود كه سلوك و رفتار او مجنونانه است و يا گفتارش به سان كاهنان از الهام جن مى‏باشد . بايد برداشت‏هاى قرون وسطى را كنار گذاشت و محمد را به عنوان شخصى شناخت كه صادقانه و با صدق نيت و ايمان درست، پيام‏هايى را ابلاغ مى‏كرده كه اعتقاد داشت از جانب خدا به او رسيده است . (34)

[✿ عاشق قرآن ✿]

برخى ديگر با الهام از نظريات فرويد در طبقه‏بندى سازمان شخصيت‏به تحليل‏هاى روان‏شناختى از وحى گراييدند . «تورآندره‏» و پس از او «گيب‏» و «اميل در منگهام‏» و «مونتنيه‏» از اين گروه هستند . درمنگهام اين ديدگاه را به تفصيل در كتاب «زندگانى محمد صلى الله عليه و آله‏» شرح و بسط داده و «رشيد رضا» در كتاب «الوحى المحمدى‏» به نقد و بررسى تفصيلى آن پرداخته است . پيامبر بنا به اين تحليل از نوابغ اجتماعى و داراى فطرتى پاك، روحى متعالى و ايمان و باورى مستحكم به خداوند و فاقد هر گونه ناهنجارى اعتقادى و رفتارى و خانوادگى به شمار رفته كه در اثر فوران خود آگاهى‏هاى باطنى در او احساس اتصال به جهان غيب و دريافت پيام‏هاى وحيانى پديد آمده است . اين ديدگاه از نظر مطالعات علمى روان‏شناسى و مبانى فلسفى و كلامى از تعارضات و اشكالات فراوانى برخوردار بوده و در بهترين شرايط تنها در حد يك فرضيه نامستند و مبتنى بر حدس و گمان مى‏باشد; از اين روى علاوه بر انتقادات فراوان انديشمندان مسلمان، اين نوع نظريات در ميان خاورشناسان پسين نيز مقبوليت چندانى ندارد . (35)

[✿ عاشق قرآن ✿]

آخرين ديدگاه مهم خاورشناسان درباره وحى قرآن از «ريچارد بل‏» در كتاب «مقدمه قرآن‏» مى‏باشد كه شاگردش مونتگمرى وات آن را دنبال كرده است . اين ديدگاه با نظريه غير زبانى وحى در الهيات مسيحى و نظريه وحى به معنا در كلام اسلامى بسيار نزديك است .
وات در شرح نظريه مذكور چنين مى‏نويسد: «محمد در ادعاى پيامبرى صداقت داشته و قرآن فعلى الهى است كه از طريق شخصيت محمد تجلى يافته است . بنابراين برخى از ويژگى‏هاى آن اساسا به بشريت محمد ارتباط مى‏يابد . خود قرآن نيز نظر مسلمانان را در مورد ماهيت وحى تاييد نمى‏كند; زيرا قرآن خود را عربى معرفى مى‏كند و عربى نيز زبان بشرى است . زبان در پيوند بسيار نزديكى با تجارب سخن‏گويان به آن زبان قرار دارد; به ويژه در خصوص مسايل اجتماعى و اقتصادى و مناسبات سياسى . . .» در واقع وات به دنبال راهى براى حفظ حيثيت و اصالت و اعتبار كل قرآن است; بدون آن كه راه براى انكار برخى اشتباهات در مطالب غير مهم و ثانوى - از نظر او - بسته شود . (36) اين رويكرد در ميان برخى دانشمندان مسلمان نيز راه يافته است . كسانى كه سعى در اثبات تاثير و دخالت محيط اجتماعى عصر نزول و حالات شخصى و روحى و روانى پيامبر در ساختار و شكل نهايى وحى دارند، احتمالا به نوعى از نظريه مزبور الهام گرفته‏اند . به طور مشخص دو ديدگاه «بازتاب فرهنگ زمانه‏» و «بسط تجربه نبوى‏» بر نظريه وات مبتنى مى‏باشند . (37) اين نظريات نيز علاوه بر عدم تطابق با ديدگاه صريح بسيارى از آيات قرآن كه پيامبر را در فرايند ابلاغ وحى صرفا پيام‏رسانى امين شمرده و هر گونه تاثير درونى يا بيرونى بر وحى را انكار مى‏كند، از جهت پيش فرض‏هاى كلامى و مستندات درون دينى و برون دينى نيز مورد شك و ترديد جدى هستند .

[✿ عاشق قرآن ✿]

نزديك‏ترين ديدگاه خاورشناسان به ديدگاه مشهور اسلامى از سوى گروهى از شيفتگان به اين دين ابراهيمى عرضه شده كه برخى از آن‏ها نيز به اسلام گرويده‏اند . «كينت كريك‏» نويسنده كتاب «قرآن را چگونه شناختم‏» و «جان ديون پارت‏» نويسنده كتاب «عذر تقصير به پيشگاه محمد» و «موريس بوكاى‏» نويسنده كتاب «تورات، انجيل، قرآن و علم‏» و «ليو بولدفايس (اسد محمد)» و «الفونس ايتادينيه (مريم جمليه‏» از اين گروه هستند . پارت در اين زمينه مى‏نويسد:
«در طول ششصد سال راه حقيقت‏باز بود; ولى مسيحيان از روى غفلت و بى‏توجهى، سرمشق پيشواى خود را فراموش كردند . موسى و عيسى ظهور پيامبر بزرگتر از خودشان را با اطمينان وعده داده بودند . وعده انجيل به آمدن پاراكليت (برگزيده و پسنديده) با روح مقدس يا آسايش دهنده در اسم مورد شبهه قرار گرفت; در حالى كه از هر جهت‏بر شخص محمد تطبيق مى‏كرد . » (38)
بوكاى نيز مى‏نويسد:
«نظر به وضع معلومات در عصر محمد نمى‏توان انگاشت كه بسيارى از مطالب قرآنى كه جنبه علمى دارند، مصنوع بشرى بوده باشند . كاملا به حق است كه نه تنها قرآن را بايد وحى تلقى نمود; بلكه قرآن به علت تضمين اصالتى كه عرضه مى‏دارد و وجود مطالب علمى با بررسى در عصر حاضر، آدمى را به مبارزه با اين نظر فرا مى‏خواند كه تقريرى بشرى است . اين به وحى قرآنى مقام كاملا جداگانه‏اى مى‏بخشد» . (39)
دانش زبان شناسى نوين با راه‏يابى به حوزه‏هاى ديگر علوم انسانى، رويكردى جديد در تحليل و فهم پديده‏هاى انسانى فراهم آورده است . تحقيقات «ايزوتسو» نمونه روشنى از راه‏يابى يافته‏هاى زبان‏شناسى و معناشناسى به حوزه مطالعات قرآنى و الهيات اسلامى است . وى در كتاب «خدا و انسان در قرآن‏» سعى دارد تحليلى زبان شناختى و معناشناختى از پديده وحى ارايه دهد . (40) نظريه زبان شناختى وى در تفسير وحى از جهات مختلفى حايز اهميت است . نگاه زبان‏شناختى موجب شده فرهنگ اسلامى و عربى در تفسير پديده وحى بيشتر مورد توجه قرار گيرد و ديدگاه آيات و مفاهيم قرآنى نيز در تحليل مورد نظر دخالت داده شود . بنابراين روش‏مندى نگاه برون دينى و اصالت و اعتبار نگاه درون دينى يك جا جمع گشته‏اند . با اين حال رويكرد زبان شناختى به طور گسترده در ميان پژوهشگران و نويسندگان مسلمان راه نيافته است; از اين روى پرداختن به آن بحث مستقل و مفصلى را مى‏طلبد و در قالب مقاله مزبور نمى‏گنجد .

على معمورى

[✿ عاشق قرآن ✿]

پى‏نوشت‏ها:
1) براى جستجوى رگه‏هاى مفهوم وحى در آيين‏هاى باستانى و اديان شرقى ر . ك: اعرجى، الوحى و دلالاته فى القرآن، دار الكتب، بيروت، ص 21- 26 .
2) جرجانى، شرح مواقف، نشر شريف رضى، قم، ج 8، ص 92; فاضل مقداد، شرح باب حادى عشر، قم، 1368، ص 28، مصنفات شيخ مفيد، النكت الاعتقادية، كنگره شيخ مفيد، ج 10، ص 27; شهرستانى، ملل و نحل، ج 1، ص 80 .
3) ابوالحسن اشعرى، مقالات الاسلاميين، دار احياء التراث العربى، بيروت، ص 585 .
4) شرح عقيده طحاوية، المكتب الاسلامى، بيروت، 1391، ج 1، ص 198 .
5) الميزان، ج 2، ص 315- 320 .
6) جوادى آملى، قرآن در قرآن، نشر اسراء، قم 1378، ص 49 .
7) كشف المراد، مكتبه مصطفوى، ص 170 و 224; همچنين نك: لاهيجى، شوارق الالهام، چاپ سنگى، ص 555 .
8) سعيدى روشن، تحليل وحى از ديدگاه اسلام و مسيحيت، مؤسسه فرهنگى انديشه، ص 35- 39 .
9) نهاية الحكمة، ص 165- 167 .
10) شرح اشارات، ج 3، ص 210- 211 .
11) اسفار، ج 7، ص 255 .
12) همان جا .
13) فارابى، آراء اهل المدينة الفاضلة، چاپ مصر، ص 67 .
14) لاهيجى، گوهر مراد، وزارت ارشاد، 1372، ص 364 .
15) براى نمونه نك: ابن عربى، فتوحات مكيه، مصر، ج 2 . ص 78 و ج 4، ص 248 و ج 2، ص 205 و ج 2، ص 631 .
16) براى نمونه نك: معرفت، تاريخ قرآن، انتشارات سمت، ص 8- 10 .
17) فتوحات مكيه، ج 3، ص 29 و 86 .
18) مالك بن انس، الموطا، بيروت، ج 2، ص 956 و مجلسى، بحارالانوار، بيروت، ج 58، ص 167 .
19) مقايسه كنيد: المنقذ من الضلال و معارج القدس .
20) شرح قيصرى بر فصوص الحكم، شركت انتشارات علمى، ص 107- 115 . براى بررسى بيشتر آراى عرفا ر . ك: الوحى و دلالاته فى القرآن و الفكر الاسلامى، ص 182- 217 .
21) معجم اللاهوت الكتابى، ذيل ماده وحى .
22) براى نمونه نك: سفر ارميا .
23) معجم اللاهوت الكتابى، همان جا .
24) قاموس كتاب مقدس، ص 95، ذيل ماده وحى .
25) انجيل يوحنا، 1: 14 .
26) جان هيك، فلسفه دين، ترجمه بهزاد سالكى، انتشارات الهدى، تهران 1376، ص 131- 163 .
27) وليام هودرن، راهنماى الهيات پروتستان، ترجمه ميكائيليان، انتشارات علمى و فرهنگى، 1368، ص 180 .
28) ولفسون، فلسفه علم كلام، ترجمه احمد آرام، انتشارات هدى، تهران 1368، ص 300 .
29) براى نمونه نك: منازل السائرين، ج 1، ص 113 .
30) مجله نقد و نظر، برهان تجربه دينى، محسن قمى و مكاشفه يا تجربه عرفانى، محمدتقى فعالى .
31) مجله نقد و نظر، مكاشفه يا تجربه عرفانى، محمدتقى فعالى .
32) براى نمونه ر . ك: وين پراودفوت، تجربه دينى، ترجمه عباس يزدانى، مؤسسه طه، قم، 1377 و
william James, The varieties of religious experience, Electronically EnhancedTent by word Classie Bookd.
33) نك: اسرار التوحيد، انتشارات آگاه، تهران، 1366، ص 194- 195 .
34) تقى صادقى، رويكرد خاورشناسان به قرآن، فرهنگ گستر، تهران، 1379، ص 158- 165; براى مطالعه بيشتر درباره ديدگاه‏هاى خاورشناسان در تحليل وحى محمدى ر . ك: بازرگان، شناخت وحى، نشر پژوهشهاى اسلامى .
35) همان، ص 166; الوحى المحمدى، ص 119- 170; حسن ضياءالدين عنتر، وحى الله، دار المكتبى، دمشق 1999، ص 139- 225; محمدباقر حكيم، علوم قرآنى، لسانى فشاركى، مؤسسه تبيان، تهران 1378، ص 153- 166; جعفر سبحانى، مدخل مسائل جديد در علم كلام، مؤسسه امام صادق، قم 1379، ج 2، ص 29- 44 .
36) رويكرد خاورشناسان به قرآن، ص 169- 170 .
37) نك: مقاله «بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن‏» از بهاء الدين خرمشاهى در مجله بينات و عبدالكريم سروش، تجربه نبوى، مؤسسه صراط، تهران 1379 .
38) عذر تقصير به پيشگاه محمد، ص 103 .
39) تورات، انجيل، قرآن و علم، ص 328 .
40) ايزوتسوم، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامى‏تهران 1373، ص 192- 252 .