❀◕❀... طبقه بندی نقدهای نوشته شده بر ترجمه های فارسی قران کریم ...❀◕❀

[*صافات*]

[IMG]del.askquran193xpgea6zor2ijk49y.gif[/IMG]





طبقه بندی نقدهای نوشته شده بر ترجمه های فارسی قران کریم


نویسنده : هادی حجت

[*صافات*]

رويكرد گسترده عالمان فارسي زبان به برگردان قرآن كريم به زبان فارسي كه در چند دهه اخير حيات و نشاطي دو چندان به خود گرفته است، نكته ‏سنجان و منتقدان بسياري را به موشكافي و تأمل در اين آثار ارزشمند برانگيخته و بابي نوين را در پژوهش ‏هاي قرآني با عنوان «نقد ترجمه‏ هاي قرآن كريم» گشوده است كه حيات جدي آن از نيم قرن تجاوز نمي ‏كند. چند سالي است كه اين روند با تب و تابي روز افزون، بخشي از همت اديبان و پژوهشگران معارف قرآن را به خود معطوف داشته است؛ روندي كه نه تنها ترجمه قرآن را به سوي صحت و دقت هر چه بيشتر سوق داده بلكه در تدوين اصول و قواعد علمي حاكم بر ترجمه قرآن نيز نقش بسزايي ايفا كرده است. بررسي قريب يكصد مقاله كه تا كنون در زمينه نقد ترجمه ‏هاي فارسي قرآن كريم به چاپ رسيده حاكي از آن است كه نويسندگان آنها آثار خود را در قالب ‏ها و ساختارهاي متفاوتي عرضه كرده ‏اند. در اين گفتار كوشيده‏ ايم تا با بررسي اين مقالات، ساختارهاي حاكم بر آنها را شناسايي كنيم و ضمن طبقه‏بندي آنها دورنمايي از شاكله اين آثار ارزشمند را ارائه دهيم.
به طور كلي اين نقدها از دو جنبه صوري و محتوايي قابل بررسي و طبقه‏ بندي ‏اند. سخن را با طبقه‏ بندي صوري نقدها آغاز مي‏ كنيم.

[*صافات*]

1. طبقه ‏بندي صوري نقدها


اگر از اندك مقالاتي كه موضوع اصلي آنها نقد مقدمه، مؤخره يا توضيحات ذيل صفحه (پانوشت‏ها) است بگذريم و به سراغ آنهايي برويم كه مستقيما به نقد متن پرداخته ‏اند، مي‏توان آنها را از لحاظ صوري به دو دسته عمده تقسيم كرد: نقدهاي خاص و نقدهاي عام.

1.1.1 نقدهاي خاص

مراد ما از نقد خاص، نقدي است كه از آغاز به منظور بررسي ترجمه‏ اي خاص نوشته شده است. اين گونه مقالات كه بخش عمده‏اي از مقالات نقد ترجمه‏ هاي قرآن را تشكيل مي‏دهند خود از لحاظ صوري و ساختاري به دو زير گروه تقسيم مي‏شوند:

1ـ نقد خاص ترتيبي

2ـ نقد خاص عنوان يافته.


1.1.1. نقد خاص ترتيبي

نقد خاص ترتيبي را به مقاله‏ اي اطلاق مي‏كنيم كه نويسنده آن بخشي از ترجمه مورد نظر يا تمام آن را موضوع نقد خود قرار داده و از ابتدا تا انتهاي آن را به ترتيب آيات و سور قرآن كريم مطالعه كرده و به نقد كشيده است. اين شيوه يكي از رايج‏ترين شيوه‏ هاي نقد كتاب به شمار مي‏رود. چند نمونه از چنين نقدهايي را نام مي‏بريم:
نقدهايي كه آقاي محمد علي كوشا بر ترجمه‏ هاي آقايان آيتي، امامي، خرمشاهي و فولادوند نوشته است،2 همگي از اين قبيل‏ اند؛ يعني نقد از بندهاي متعددي تشكيل شده است كه از ترجمه آيات سوره حمد شروع و به سوره ‏هاي آخر قرآن كريم ختم مي‏شود. نقد ايشان بر ترجمه آقاي خرمشاهي در دو قسمت چاپ شده است. قسمت اول از سوره فاتحه تا سوره قصص و قسمت دوم از سوره قصص تا سوره ناس را شامل مي‏شود.
از همين دسته است نقد آقاي مسعود انصاري بر ترجمه سوره توبه آقاي آيتي و ترجمه آقاي فولادوند3 و نيز نقدهايي كه آقاي خرمشاهي بر ترجمه‏ هاي آقايان آيتي و بهبودي4 در قرآن‏پژوهي به چاپ رسانده است.

[*صافات*]

1.1.2. نقد خاص عنوان يافته



به مقاله‏اي اطلاق مي‏شود كه منتقد نقدهاي خود را تحت عناوين و موضوعاتي كلي ارائه مي‏دهد. در اين روش منتقد پس از آن كه در مطالعه ترجمه مورد نظر لغزشگاه‏هاي آن را مشخص مي‏كند آنها را براساس نوع لغزش به طبقات و گروه‏هايي تقسيم مي‏نمايد و ترجمه‏هاي نادرست را تحت اين عناوين قرار مي‏دهد. خلاصه اين كه در اين شيوه خواننده از طريق عناوين كلي بر نمونه‏ها و نقد ترجمه آيات وارد مي‏شود. غالبا ناقداني كه از اين شيوه استفاده كرده‏اند، هنگام آوردن آيات در ذيل عناوين، ترتيب آيات قرآني را رعايت كرده، آيات را بدان ترتيب آورده‏اند.
نخستين نقدي كه بدين شيوه بر ترجمه‏اي از قرآن كريم در مطبوعات ايران به چاپ رسيد سلسله مقالات عالمانه منتقد توانا مرحوم سيد محمد فرزان بود كه در سال‏هاي 1337-1338 در نقد ترجمه آقاي ابوالقاسم پاينده نوشته شد.5 اين سلسله مقالات در سه فصل كلي سامان يافته بود:
فصل اول: كلمات و عباراتي كه در ترجمه از قلم افتاده و ترجمه نشده است (در 182 بند).
فصل دوم: غفلت‏ها و سهو القلم‏هايي كه بيشتر ناشي از اشتباهات ساده صرفي و لغوي بوده است (در 100 بند).
فصل سوم: اغلاط و اشتباهاتي كه اغلب ناشي از غفلت در قواعد نحوي و تركيبي كلام عرب است (در 10 بخش).
نمونه ديگري از اين گونه نقدها، نقد منسجم و مرتب آقاي مرتضي كريمي‏نيا بر ترجمه آيت الله مكارم شيرازي است. اين نقد كه در دو شماره از مجله بينات به چاپ رسيد شامل عناوين كلي زير بود:
الف. برخي موارد ترجمه نشده (از بند 1 تا 25)؛
ب. اشكالات نحوي و ساختاري (از بند 26 تا 43)؛
ج. تفاوت و تضاد در تفسير و توضيح (از بند 44 تا 50)؛
د. اشتباهات صرفي و لغوي (از بند 51 تا 59)؛
ه••. تفاوت يا تضاد در ترجمه عبارت‏ها، تركيب‏ها و آيه‏هاي مشابه (از بند 60 تا 92)؛
و. بررسي برخي آيه‏ها كه آزاد و غير مطابق ترجمه شده است (از بند 93 تا 103)؛
ز. تقديرهاي دلخواه و متغاير (از بند 104 تا 107)؛
ح. بررسي نگارش فارسي جملات و ويرايش ظاهري ترجمه (از بند 108 تا 117).6
البته برخي از بندهاي اين نقد مفصل، خود شامل بررسي ترجمه چند آيه است.

[*صافات*]

يكي ديگر از نقدهاي خاص عنوان يافته كه از نظام و سازماندهي نسبتا خوبي برخوردار است نقد آقاي سيد حيدرعلوي نژاد بر ترجمه استاد آيتي است. اين نقد بدين‏ شكل عنوان يافته است:

1. ارزش‏ها و امتيازها.
2. موارد قابل تأمل و تصحيح:
2.1. نارسايي‏هاي ساختاري (مانند: ارتباط آيات و جمله ‏ها، ناديده گرفتن ارتباط ساختاري، ايجاد ارتباط بي‏مورد...).
2.2. سهل ‏انگاري در انتخاب معادل براي واژه ‏ها و عبارات.
2.3. عدول از قرائت مشهور و موجود در رسم‏ الخط.
2.4. زبان ترجمه (نابساماني‏هاي زبان ترجمه).
2.5. سجاوندي (علائم نگارش)7
برخي از نقدهاي خاص با تركيبي از نقد ترتيبي و نقد عنوان يافته تنظيم شده ‏است؛ مانند نقد آقاي كريمي‏نيا بر ترجمه استاد فولادوند كه ابتدا آياتي به ترتيب از سوره بقره جهت نقد انتخاب شده و ناقد به تناسب موضوع نقد شده در آن آيه، ترجمه آيات مشابه را - از همان سوره يا ديگر سوره ‏ها - بررسي و نقد كرده است.

[*صافات*]

1.2. نقد عام



نقدي را عام مي‏گوييم كه هدف نويسنده آن نقد يك ترجمه مشخص نيست، بلكه براي يافتن نمونه مورد نظر خود ممكن است به سراغ هر يك از ترجمه‏ هاي موجود رفته و از يك يا چند ترجمه، شواهدي بر مطلب مورد نظر خود بيابد؛ مثلاً نويسنده ‏اي كه مي‏خواهد لغزشگاه‏ هاي ترجمه در سوره حمد را روشن سازد يا موضوع مقاله‏ اش ترجمه صحيح اقسام حروف جرّ در قرآن است با مراجعه به يك يا چند ترجمه، نمونه ‏هاي مورد نظر خود را از ميان آنها يافته و در مقاله خود درج مي‏كند.
نقد عام را مي‏توان به دو دسته تقسيم كرد:


1.2.1. نقد عام موضوعي

مقاله ‏اي است كه نويسنده موضوع خاصي را كه مرتبط با ترجمه است انتخاب مي‏كند و مصاديق آن موضوع را در ترجمه‏ هاي مختلف به نقد و بررسي مي‏گذارد. نقدهاي عام موضوعي چنانچه از دقت و علميت لازم برخوردار باشند تأثير بسزايي در پيشرفت گستره تحقيقات ترجمه قرآن خواهند داشت. بهترين نمونه ‏هاي چنين نقدي را در مقالات آقاي مرتضي كريمي‏نيا مي‏توان يافت؛ مثلاً ايشان در مقاله "مترجمان و لغزش در فهم معناي «اِنْ»" با تفحصي گسترده، تمام بيست و چهار مصداق «اِنْ» مخفّفه از ثقيله در قرآن را در 12 ترجمه و 4 تفسير فارسي بررسي و موارد درست را از نادرست تفكيك كرده است.8
مقاله ‏هاي ديگر ايشان با عنوان «باي تعديه در قرآن كريم»9، «از مقتضيات زبان فارسي در ترجمه قرآن كريم»10، «يكساني و هماهنگي ترجمه قرآن»11،« چه را ترجمه نكنيم و چرا؟»12 نمونه‏ هايي از نقد عام موضوعي به شمار مي‏رود، و نيز مقاله آقاي حميد آريان با نام «توصيف در تركيب‏هاي اضافي قرآن و لغزش‏هاي برخي از مترجمان».13 سلسله مقالات آقاي حسين استاد ولي كه با عنوان «لغزشگاه هاي ترجمه قرآن كريم» در شماره ‏هاي يك تا شش مجله بينات به چاپ رسيده است نيز در همين گروه قرار دارد.

[*صافات*]

1.2.2. خرده نقد يا نقد ضمني


خرده نقد يا نقد ضمني نقدهايي را مي‏گوييم كه در لا به لاي كتاب ها و مقالات مختلف مي‏توان آنها را يافت و نويسنده به تناسب بحث به نقد ترجمه يك يا چند آيه اشاره كرده است، خواه به نام مترجمِ آيه تصريح كرده باشد يا بدون ذكر نام به نقد آن پرداخته باشد. از نخستين نمونه ‏هاي نقد ضمني (خرده نقد) در نوشته ‏هاي معاصر، مي‏توان به نكاتي كه در مقدمه ترجمه آقاي ابوالقاسم پاينده آمده است اشاره كرد. وي با شِكوه از ترجمه ‏هايي كه ساختار جملات فارسي در آنها رعايت نشده است، مي‏نويسد: «براي نمونه، جمله ‏اي چند از يك ترجمه بسيار قديم قرآن را كه بعضي متأدبان به حكم كهنسالي، شاهكار ترجمه ‏هاي قرآنش مي‏خوانند در اينجا مي‏آورم، مثلاً ترجمه آيه 231 از سوره بقره چنين است: و چون طلاق دهيد زنان را برسند به وقت عدت ايشان مه باز داريدشان كه شوهري كنند زنانشان را چون بپسندند ميان ايشان به نيكوي، اين پند دهند بدان آنكه بود از شما كه بگرود به خداي و روز رستخيز».14 سپس مجددا بدون ذكر نام مترجم، به اشكالاتي كه در برگردان چند آيه از ترجمه آقاي الهي قمشه‏ اي وجود دارد مي‏پردازد.
نمونه ‏هاي ديگري از اين خرده نقدها را در مقدمه ترجمه آقاي جلال ‏الدين فارسي15 (در نقد ترجمه واژه عالمين در ترجمه‏ هاي پيشين)، مؤخره ترجمه دكتر سيد جلال ‏الدين مجتبوي16 (در نقد ترجمه آيه 53 بقره و 41 انفال يكي از ترجمه‏ هاي معاصر) و امثال آن مي‏توان مشاهده كرد.