شرح هاي نهج البلاغه

[بچه با حال]

نگاهى به شرحهاى نهج البلاغه

(1)





مقدمه
نخستین شرح
شرح سید فضل ‏الله راوندى
شرح نهج‏ البلاغه وبرى
معارج نهج ‏البلاغه یا شرح ابن ‏فندق بیهقى
منهاج ‏البراعة فى شرح نهج ‏البلاغه
حدائق ‏الحقائق فى تفسیر دقائق افصح‏الخلائق
شرح ابن ‏ابى‏الحدید
مصباح ‏السالكین
شرح علامه حلى
شرح ابن‏عتایقى

مقدمه
از زمانى كه سید شریف ‏رضى در سال 400 ه ق كار جمع و تدوین نهج‏ البلاغه را به پایان رسانید، تا امروز كه بیش از هزار سال از عمر این كتاب شگفت‏ انگیز در حوزه فرهنگ اسلامى مى‏گذرد، توجه اندیشمندان و معرفت ‏پژوهان رشته‏هاى مختلف اسلامى از ادب گرفته تا تاریخ، اخلاق، عرفان، حكمت و كلام، سیاست و حكمرانى و مدیریت، به این كتاب به ‏عنوان یكى از مهمترین منابع قابل استناد و قابل تامل جلب شده است.
سنت ‏شرح ‏نویسى بر متون دینى قدمتى طولانى دارد. كتابهاى مقدس ادیان مختلف از سوى عالمان دینى با دقت و تامل مورد بررسى‏هاى دقیق و موشكافانه قرار گرفته‏اند. در تاریخ اسلام، پس از قرآن كریم كه اصلى‏ ترین و اصیل‏ ترین منبع تمامى مسلمانان بشمار مى‏رود، تقریبا هیچ كتاب مقدس دیگرى، بسان نهج‏ البلاغه مورد شرح و تفسیر قرار نگرفته است. شارحان با انگیزه‏هاى گوناگون اقدام به شرح ‏نویسى مى‏كرده‏اند: توضیح واژگان دشواریاب، شرح مبانى كلامى، فلسفى مورد نظر، تحلیل و تبیین حوادث تاریخى كه به اجمال ذكر شده‏اند، ذكر نكات ادبى و بلاغى، استفاده وعظ گونه و اخلاقى از متون دینى و به تعبیرى كمك به گسترش فرهنگ معنوى، نقل و نقد آراء شارحان پیشین، نقد و بررسى اسنادى و اثبات صحت روایات، و حتى اثبات قدرت علمى نویسندگان شرح، در زمره این انگیزه‏ها بشمار مى‏روند.
در هر حال، انگیزه شارحان هرچه كه بوده یا خواهد بود، ما اكنون وارث انبوهى از شرحهاى گوناگون بر نهج‏البلاغه هستیم كه كم‏ وبیش داراى مزایا و كاستیها، كژى‏ها و راستى‏ها و درستى‏ها و نادرستى ‏هاست. اما این همه، جزئى از فرهنگ مكتوب اسلامى بشمار رفته و بر ما است كه در شناسایى همه - یا اهم آنها - هر چند به اجمال، بكوشیم.

نخستین شرح
در این كه نخستین شرح نهج ‏البلاغه از سوى چه كسى نگاشته شده، ظاهرا توافقى میان كتاب ‏شناسان و نهج‏البلاغه ‏پژوهان وجود ندارد. برخى از احمد بن محمد الوبرى به‏ عنوان نخستین شارح نام برده‏اند، گروهى سید فضل ‏الله راوندى را اولین شارح دانسته‏اند. (1)

شرح سید فضل ‏الله راوندى
تالیف: تاج‏الاسلام سید ضیاءالدین ابوالرضا فضل‏الله ‏بن على راوندى از بزرگان علم و ادب شیعى در سده ششم هجرى است.
راوندى در سفر خود به نجف، نسخه اصلی نهج‏البلاغه را ملاحظه نموده و از روى آن نسخه‏اى براى خود نوشته و در ربیع‏الاول 511 به پایان رسانیده و پس از اتمام نسخه آن ‏را قرائت، مقابله و تعلیقاتى بر آن نوشته و كلمات و جملات دشوار آن ‏را شرح كرده، كه به‏ عنوان اولین شرح بر نهج ‏البلاغه قلمداد شده است. (2)
نسخه‏اى از نهج‏البلاغه در دست است كه محمد صادق ‏بن محمد شفیع‏ یزدى در 1132 از روى ابوالفتوح احمد بن ‏ابى‏عبدالله بلكوبن ابى ‏طالب ‏آبى از روى نسخه سید فضل‏الله راوندى تحریر نموده و حواشى راوندى در آن نقل شده است. (3)

شرح نهج‏ البلاغه وبرى
احمد بن محمد وبرى خوارزمى از فضلاى قرن ششم هجرى، شرحى بر نهج‏البلاغه نوشته كه نظرش فقط شرح مشكلات آن بوده است. از این شرح، بیهقى در معارج نهج‏البلاغه و قطب‏الدین كیدرى در حدائق‏ الحقائق و ابن‏عتایقى در شرح خود بر نهج‏البلاغه، نقل نموده‏اند. ولى اصل این شرح در حوادث ایام از بین رفته و به دست ما نرسیده است. (4)

معارج نهج ‏البلاغه یا شرح ابن ‏فندق بیهقى
تالیف: ظهیرالدین ابى‏الحسن على ‏بن زید انصارى اوسى بیهقى ملقب به فرید خراسان و ابن‏ فندق (متولد 493- متوفاى 565 ه . ق) (5)
شرح معروفى است كه بیهقى در دو جزء بر نهج ‏البلاغه نوشته، جزء اول آن‏ را در 9 ربیع‏الاول 552 و جزء دوم آن ‏را در 13 جمادى‏الاولى 552 به پایان رسانیده است.
از این كتاب نسخه منحصرى در آستان قدس رضوى به شماره 2052 موجود است، (6) و از روى همان نسخه از سوى كتابخانه حضرت آیة‏الله مرعشى در قم سال 1409 ه . ق به تحقیق استاد كتابشناس محمد تقى دانش‏ پژوه به چاپ رسیده است.

منهاج ‏البراعة فى شرح نهج ‏البلاغه
تالیف: قطب‏ الدین سعید بن عبدالله ‏بن حسین راوندى مشهور به قطب راوندى (م 573 ه . ق) شرح علمى و ادبى مهمى است‏ بر نهج‏البلاغه و به گمان برخى اولین شرح نهج ‏البلاغه نیز به ‏شمار مى‏رود. این شرح را قطب راوندى در اواخر شعبان 556 به پایان رسانیده و سرآغازش چنین است:
«الحمدلله الذى جعل آل محمد اصول البراعة و فروعها واتخذهم - و هم رحمة للعالمین - معدن البلاغة وینبوعها.»
نسخ متعددى از این شرح به ‏دست ما رسیده كه استاد فقید سید عبدالعزیز طباطبائى هفت نسخه آن ‏را معرفى نموده است. (7)

حدائق ‏الحقائق فى تفسیر دقائق افصح‏الخلائق
تالیف: قطب‏الدین ابوالحسن محمد بن حسین بیهقى كیدرى نیشابورى، مشهور به قطب ‏الدین كیدرى (زنده در سال 610 ه . ق) (8) كیدرى شرحش را در اواخر شعبان سال 576 ه . ق به پایان رسانیده و در آن از شرح قطب ‏الدین راوندى و فرید خراسان بهره جسته است.

شرح ابن ‏ابى‏الحدید
نگارش شرح نهج‏ البلاغه از سوى عزالدین ابى ‏حامد عبدالحمید بن هبة‏الله المدائنى مشهور به ابن ‏ابى‏الحدید (9) (656- 586 ه . ق) تحولى اساسى در نگارش شروح نهج ‏البلاغه تلقى مى‏گردد. زیرا وى علاوه بر این ‏كه بر ادب عرب تسلط وافر داشته و اشعارى نیكو نیز سروده، بر تاریخ فقه، و كلام نیز احاطه داشته است. از این ‏رو شرح وى در طى قرون و اعصار گذشته همواره مورد توجه علاقمندان كلام مولى علیه السلام بوده است. (10) ضمن این‏ كه وى ظاهرا نخستین شارح غیرشیعى نهج ‏البلاغه نیز هست. شرح ابن‏ ابى‏الحدید از حیث‏ بیان زیبائیهاى ادبى نهج ‏البلاغه و ذكر مسائل تاریخى از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است. هرچند این شرح به زبان عربى نگاشته شده، اما چند ترجمه از آن به زبان فارسى دیده مى‏شود. از جمله شمس‏ الدین محمد بن مراد - كه ظاهرا از دانشمندان عصر صفوى است - آن ‏را به پارسى برگردانده است. هرچند این ترجمه تا كنون به ‏صورت خطى باقى مانده است. (11) ترجمه‏اى دیگر نیز با نام مظهر البینات اثر نصرالله تراب ‏بن فتح‏الله دزفولى از این شرح وجود دارد كه آن نیز مخطوط است. (12) گزیده‏اى از این شرح، در سالیان اخیر توسط استاد دكتر محمود مهدوى دامغانى به زبان فارسى شیوا و زیبا ترجمه و در چند مجلد از سوى انتشارات امیركبیر منتشر شده است. علاوه بر ترجمه‏هاى یاد شده، برخى نیز گزیده‏هایى از آن‏ را به زبان اصلى كتاب - یعنى عربى - فراهم كرده‏اند. از جمله مى‏توان به این گزیده‏ها اشاره كرد: التقاط الدررالنخب اثر محمدبن قنبر كورعلى مدنى كاظمى، (13) الدرالنضید اثر فخرالدین عبدالله‏ بن الموید بالله (14) و مختصر شرح ابن ابى‏الحدید اثر سلطان محمود بن غلامعلى طبسى مشهدى (م 1097 ه . ق). (15)
با این‏همه، شرح ابن ابى‏الحدید، على ‏رغم استقبال فراوان، مورد نقدهاى متعدد و جدى، عمدتا از سوى منتقدان شیعى، نیز قرار گرفته است. از جمله مى‏توان به نقد احمد بن طاوس (م 673 ه . ق) با نام الروح فى‏ نقض ما ابرمه ابن ابى‏الحدید، اشاره كرد. (16) شیخ‏ یوسف بحرانى (م 1186 ه . ق) هم انتقادات خود را بر این اثر سلاسل الحدید لتقیید ابن ابى‏الحدید، نامیده است. (17) كتاب دیگرى با نام سلاسل الحدید فى رد ابن ابى‏الحدید اثر مصطفى بن محمد امین(م 1331) دیده مى‏شود. (18) از دیگر نقدها مى‏توان به الرد على ابن ابى‏الحدید اثر شیخ على‏ بن حسن بلادى بحرانى (م 1340)، (19) الشهاب ‏العتید على شرح ابن ابى‏الحدید، نگاشته شیخ ‏عبدالنبى عراقى، (20) والرد على ابن ابى‏الحدید اثر شیخ‏ طالب حیدر اشاره كرد. (21)
ابن ابى‏الحدید در مبانى كلامى، معتزلى و به ‏علت موافقت‏ با جاحظ، معتزلى جاحظى است. هرچند برخى كوشیده‏اند از ابن ابى‏الحدید چهره‏اى به‏ عنوان یك شیعى غالى نشان دهند، اما بررسى شرح نهج‏ البلاغه نشانگر گرایشات معتزلى او است. وى در آغاز كتاب، اتفاق همه شیوخ معتزلى خود را بر صحت ‏شرعى بیعت ‏با خلیفه اول نقل نموده و بر فقدان نصى از جانب رسول‏ الله صلى الله علیه و آله در بیعت ‏با وى تاكید مى‏كند و مى‏افزاید انتخاب مردم كه هم به اجماع و هم به غیراجماع، راه تعیین پیشوا شمرده شده، موجب صحت آن است. همو به پیروى از مكتب معتزله بغداد، امام على علیه السلام را برتر از خلفاى پیشین دانسته و این برترى را هم در كثرت ثواب و هم در فضایل و خصال حمیده مى‏داند. با این ‏همه به‏ عقیده او، افضلیت امام، امرى ضرورى نیست! همچنین او معتقد است كه هیچ نصى بر خلافت امیرالمؤمنین على علیه السلام از سوى پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم وارد نشده است.
ابن ابى‏الحدید این اثر را در بیست جزء و به‏ نام ابن‏ علقمى وزیرى تالیف كرد. وى نگارش این شرح را در اول رجب 644 هجرى آغاز و در پایان صفر 649 تمام كرد. او در پایان كتاب خود مى‏نویسد. تدوین این اثر چهار سال و هشت ماه طول كشید كه برابر است ‏با مدت خلافت ‏حضرت على علیه السلام . به گزارش هندوشاه به پاس نگارش این اثر هدایایى گرانقیمت از سوى ابن‏علقمى به او اهدا شد.
اهمیت‏ شرح نهج‏ البلاغه ابن ابى‏الحدید، با چشم ‏پوشى از نقاط ضعف عقیدتى، عمدتا در گزارش‏هاى مفصل تاریخى است. او در تدوین این گزارش‏ها علاوه بر استفاده از منابع مشهورى چون اغانى ابى‏الفرج اصفهانى، سیره ابن‏هشام و تاریخ طبرى، از برخى منابع نادر استفاده كرده كه امروزه از میان رفته یا در دسترس قرار ندارند.
از این جمله مى‏توان به كتابهایى نظیر المقالات تالیف زرقان شاگرد ابراهیم ‏بن سیار نظام، المقالات ابوالقاسم كعبى بلخى، كتاب فضایل امیرالمؤمنین على علیه السلام اثر احمد بن حنبل، كتاب الجمل هشام‏ بن محمد كاتبى و كتاب الكنت از ابراهیم ‏بن سیار نظام، اشاره كرد.
گذشته از شرح حوادثى كه به‏ گونه‏اى در متن نهج‏ البلاغه بدان اشاره شده، شرح ابن ابى‏الحدید به لحاظ حضور و حیات وى در زمان حمله مغول و انعكاس حوادث مربوط به خروج مغول، فتح ماوراءالنهر و خراسان و عراق و دیگر نواحى و هجوم آنان به بغداد، از منابع مهم تاریخى در این موضوع به ‏شمار مى‏رود.
با این‏ همه ابن ابى‏الحدید گاه چنان در نقل حوادث تاریخى راه افراط را در پیش مى‏گیرد كه مى‏توان تاریخ ابن ابى‏الحدید را از شرح نهج‏ البلاغه وى بسان كتابى مستقل استخراج كرد. و گاه در پاره‏اى موارد اصلا اشاره‏اى به حادثه تاریخى نمى‏كند.
درمورد مباحث ادبى نیز این افراط و تفریط گاه به چشم مى‏خورد. در برخى موارد نیز اشتباهات چشمگیرى دیده مى‏شود. براى نمونه وى خطبه 39 را به حادثه غارت نعمانى نسبت مى‏دهد، در حالى ‏كه این خطبه به مناسبت كشته شدن محمد بن ابى‏بكر ایراد شده است. نیز خطبه 29 را به حادثه غارت ضحاك نسبت مى‏دهد، درحالى ‏كه مربوط به داستان معاویه است. (22) از دیگر مواردى كه درباره شرح نهج ‏البلاغه ابن ابى‏الحدید گفته شده، عدم رعایت مناسبت نقل مطالب در بسیارى از موارد است، هرچند كه بسیارى از این مطالب داراى اهمیت هستند. (23)

مصباح ‏السالكین
معروف ‏ترین شرح نهج‏ البلاغه در سده هفتم قمرى، مصباح ‏السالكین اثر محدث، فقیه و متكلم برجسته شیعى، كمال‏الدین میثم ‏بن على‏ بن میثم بحرانى است. این عالم فرزانه، معاصر خواجه نصیرالدین طوسى بوده و ظاهرا میان آن دو رابطه استادى و شاگردى دو جانبه برقرار بوده است. بدین ‏گونه كه خواجه نزد وى به آموزش فقه و او نزد خواجه به آموزش كلام پرداخته است. هرچند گفته‏اند مقام فقهى او بسان مقام كلامى خواجه بوده است، با این ‏همه مهمترین اثر وى كه همین شرح نهج‏ البلاغه است، بیش از همه شرحى به روش كلامى و فلسفى است. (24)
قبل از پرداختن به روش ابن ‏میثم در این شرح و ذكر ویژگى‏هاى آن، لازم به تذكر است كه وى پس از نگارش این شرح، آن‏ را تلخیص نموده و آن ‏را اختیار مصباح‏ السالكین نامیده است.

شرح علامه حلى
تالیف: علامه جمال‏الدین ابومنصور حسن ‏بن یوسف ‏بن مطهر حلى (م 726 ه . ق) درباره شرح علامه حلى بر نهج‏البلاغه، نظرات كتابشناسان متفاوت است. علامه حلى در كتابش «خلاصة‏الاقول فى معرفة ‏الرجال‏» در ضمن آثارش كتاب «مختصر نهج ‏البلاغه‏» را یاد كرده است. (25) ولى در الذریعه عنوان شده كه در برخى نسخ‏ الخلاصه نام كتاب "كتاب مختصر شرح نهج‏ البلاغه" ذكر شده است. (26) و در كشف‏ الحجب توضیح داده شده كه علامه حلى شرح ابن‏ میثم را تلخیص نموده است (27) و ظاهر سخن وى چنان است كه نسخه‏اى از كتاب را ملاحظه نموده است . و در روضات‏ الجنات نیز شرح نهج‏ البلاغه، ضمن آثار موجود علامه حلى یاد شده است. (28)
نسخه‏اى از شرح نهج‏البلاغه‏اى در كتابخانه دكتر على‏ اصغر مهدوى در تهران موجود است كه طبق قرائن قطعیه مؤلف آن از دانشمندان سده هشتم هجرى است. و گفته شده كه این شرح همان شرح علامه حلى است. خوشبختانه این نسخه با تحقیق شیخ ‏عزیزالله عطاردى با عنوان "شرح نهج ‏البلاغه شارح محقق من اعلام القرن الثامن" در سال 1375 ه . ش در 530 صفحه منتشر شده است كه محقق، انتساب آن ‏را به علامه حلى یقینى نمى‏داند.
اما قرائن قوى احتمال انتساب آن به علامه حلى، مردود نیست. از جمله آن‏ كه در این شرح سوال و جوابى بین شارح و خواجه رشیدالدین فضل‏الله همدانى طرح شده، كه این‏ گونه سوال و جوابها بین علامه حلى و خواجه رشیدالدین در موارد متعدد دیگر، در دست است. از جمله رساله فوائد زیارت خواجه رشیدالدین فضل‏الله است كه آن ‏را در سال 709 ه . ق در پاسخ علامه حلى نگاشته است. (29)
هم ‏چنین مناظره‏اى بین علامه حلى و خواجه رشیدالدین درباره جمع بین آیه «قل رب زدنى علما» و حدیث ‏حضرت على علیه السلام «لو كشف الغطاء ما ازددت یقینا» صورت گرفته كه امروزه نسخه آن در دست است. (30)
هم ‏چنین در كتاب «كاوشى در نهج‏ البلاغه‏» درباره انتساب این شرح به علامه حلى بحث ‏شده است. (31)

شرح ابن‏عتایقى
تالیف: كمال‏الدین عبدالرحمن ‏بن محمد بن ابراهیم عتایقى حلى مشهور به ابن‏عتایقى از دانشمندان شیعى سده هشتم هجرى . (32)
ابن‏عتایقى شرح خودش را در چهار جلد تالیف نموده و جلد سوم آن‏ را در 786 ه . ق به پایان رسانیده است. او شرحش را از سه شرح ابن ‏مثیم و ابن ابى‏الحدید و قطب‏الدین كیدرى گزینش نموده و در مواردى نظرات ابن ابى‏الحدید را نقد نموده است.
از شرح ابن‏عتایقى فقط جلد اول و جلد سوم آن باقى ‏مانده كه از سوى بنیاد نهج‏البلاغه در دست تحقیق و انتشار است . اما از جلد دوم و چهارم تا كنون نسخه‏اى شناسایى نشده است. (33)

پى ‏نوشت‏ها :

1- سید عبدالعزیز طباطبائى، فى ‏رحاب نهج‏البلاغه، مجله تراثنا، ش 35 و 36 ص 160.
2- آقا بزرگ تهرانى، الذریعه‏اى تصانیف‏ الشیعه 14/143/ سید عبدالعزیز طباطبائى فى رحاب نهج‏البلاغه (تهرانشناسى 35- 36) ص 170.
3- فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه حضرت آیة‏الله مرعشى، ج 1 ص 302 نسخه شماره 273، نسخه دیگرى كه از روى نسخه سید فضل ‏الله تحریر شده، نسخه شماره 1190 كتابخانه رضا در رامپور هند نگهدارى مى‏شود و فیلم آن به شماره 5046 در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران نگهدارى مى‏شود.(فهرست میكروفیلمهاى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران 3/526).
4- سیدعبدالعزیز طباطبائى، نهج‏البلاغه عبدالقرون، (تراثنا ش 37 ص 152)
5- براى شرح حال وى رك: تراثنا، ش 37 صص 154- 187.
6- فهرست نسخ خطى كتابخانه آستانه قدس رضوى ج 5 ص 171 این نسخه را تاج ‏كرمانى تحریر نموده و در 14 صفر 705 به پایان رسانیده است.
7- نهج‏البلاغه عبرالقرون، تراثنا، ش 38 و 39 ص 264 و 265.
8- براى شرح حال وى رك: سید عبدالعزیز طباطبائى، نهج ‏البلاغه عبدالقرون، (چاپ شده در مجله تراثنا ش 37 و 38 صص 302- 319).
9- در مورد وى بنگرید به: ابن كثیر، البدایة والنهایة، ج 13 ص 119/ مقریزى، السلوك ج 1، ص 407/ ابن شاكر، فوات الوفیات ج 1، ص 248.
10- دائرة‏المعارف بزرگ اسلامى، ج 2، ص 620 .
11- فهرست كتابخانه ملى، ج 4 ص 360 .
12- فهرست كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ج 2 ص 253.
13- آقا بزرگ تهرانى، الذریعه الى تصانیف الشیعه، ج 2 ص 87 .
14- همان، ج 13 ص 134 .
15- همان، ج 14، ص 126 .
16- عبدالزهرا خطیب، مصادر نهج‏البلاغه، ج 1 ص 218 .
17- تهرانى، همان، ج 12 ص 210 .
18- خطیب، همان، ج 1 ص 220 .
19- همان، ج 1 ص 219 .
20- تهرانى، همان، ج 14 ص 255 .
21- خطیب، همان، ج 1 ص 220 .
22- گزارشى از این اشتباهات را مى‏توان در فصل‏هاى 34 و 60 بهج‏الصباغه فى شرح نهج‏البلاغه ملاحظه كرد.
23- در رابطه با شرح ابن ابى‏الحدید، نوشته آقاى صادق حسن‏ زاده مراغى، چاپ شده در كتاب نهج‏البلاغه از منظر فرزانگان صص 187- 212 مراجعه شود.
24- در مورد ذیل بنگرید به: دایرة‏المعارف بزرگ اسلامى، ج 4 ص 716/ نیز طبقات اعلام الشیعه، روضات الجنات، قصص العلماء، ریاض العلماء .
25- رجال‏ العلامة الحلى، قم، منشورات دضى، ص 47.
26- الذریعه 14/124، قم 1959.
27- كشف‏الحجب والاستار، ص 496/ قم 2783، سیداعجاز حسین نیشابورى .
28- خوانسارى، روضات‏ الجنات، ص 172.
29- رسایل خطى فارسى، دفتر دوم، ص 51- 69.
30- رسول جعفریان، تاریخ تشیع، ج 2 ص 664 .
31- كاوشى در نهج‏ البلاغه، ص 64 و مقالات كنگره سوم و چهارم بزرگداشت نهج‏البلاغه، ص 284 مقاله "شارحان نهج‏البلاغه".
32- براى شرح‏ حال ابن ‏عتایقى رك: مجله وقف میراث جاویدان، ش 25 و 26، ص 94- 96 و براى آثار وى رك به مجله آئینه پژوهش (ش 48 آذر و دى 1376 ه . ش ص 98- 104).
33- براى نمونه شرح ابن ‏عتایقى به مجله‏ وقف میراث جاویدان ش 25 و 26 ص 97- 98.

[بچه با حال]

نگاهى به شرحهاى نهج البلاغه(2)





شرح الهى اردبیلى «منهج ‏الفصاحة‏»
شرح ملا فتح‏الله كاشانى «تنبیه الغافلین‏»
منهاج‏الولایة فى شرح نهج‏البلاغة
شرح روغنى قزوینى
بهجة‏الحدائق و حدائق ‏الحقائق
شرح نواب لاهیجى
شرح دنبلى خویى «الدرة النجفیة فى شرح نهج‏ البلاغه الحیدریة‏»
منهاج ‏البراعة فى شرح نهج ‏البلاغة
بهج ‏الصباغة فى شرح نهج‏البلاغة
شرح شیخ‏ محمد عبده مصرى
ترجمه و تفسیر نهج‏ البلاغه محمد تقی جعفری

در قسمت قبل این مطلب در مورد اهمیت نهج البلاغه و توجه ای كه توسط علما به این منبع شریف شده است سخن گفتیم و برخی از شرحهایی كه بر نهج البلاغه زده شده است را معرفی نمودیم. در این قمست از مطلب به معرفی تعدادی دیگر از این شروح می پردازیم.

شرح الهى اردبیلى «منهج ‏الفصاحة‏»
تالیف: كمال‏الدین حسین‏ بن شرف‏الدین عبدالحق اردبیلى متخلص به الهى (م 950 ه . ق) (1)
الهى چهار اثر درباره نهج ‏البلاغه تالیف نموده كه عبارتند از:
1- شرح كبیر نهج‏ البلاغه كه آن‏ را "منهج ‏الفصاحه فى شرح نهج‏ البلاغه" نامیده و به شاه ‏اسماعیل صفوى تقدیم نموده است. تا كنون نسخه‏اى از این شرح شناسایى نشده است. و آن‏ چه در فهارس به‏ نام منهج‏ الفصاحه الهى اردبیلى، معرفى شده تلخیص این كتاب بوده نه اصل آن .
2- نهج ‏الفصاحه یا منتخب منهج ‏الفصاحة، الهى اردبیلى بعد از نگارش شرح كبیر خود بر نهج‏ البلاغه، چون همت مردمان را از مطالعه آن به سبب تفصیلش قاصر دید، آن‏ را به ‏نام شاه طهماسب صفوى تلخیص و "نهج‏الفصاحه" نامید. از این شرح نسخه‏هاى متعددى در دست است و در فهارس با نام "منهج‏ الفصاحه" معرفى شده است. این شرح به پارسى است و تا كنون به چاپ نرسیده است.
3- ترجمه نهج‏البلاغه، ترجمه روانى است از نهج‏البلاغه و گویا اولین ترجمه فارسى نهج‏البلاغه است . این ترجمه به ‏صورت چاپ سنگى به چاپ رسیده است.
4- شرح و ترجمه كنایات و استعارات منهج‏الفصاحه، الهى اردبیلى این رساله را به درخواست ‏سید جلال‏الدین احمد مشهور به صفار مشهدى طوسى، نگاشته و در آن استعارات و تمثیلات به‏ كار رفته در شرح كبیرش "منهج‏الفصاحه" را تفسیر نموده است. نسخه‏اى از بخش آغازین این كتاب در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى نگهدارى مى‏شود. (2)

شرح ملا فتح‏الله كاشانى «تنبیه الغافلین‏»
تالیف: ملا فتح‏الله ‏بن شكرالله شریف كاشانى (م 988 ه . ق) ترجمه و شرح پارسى است از نهج‏البلاغه، این شرح به ‏صورت مزجى صورت گرفته و اغلب جنبه ادبى و لغوى دارد.
از این شرح نسخ متعددى در دست است و اخیرا دوبار به ‏صورت زیبا (بار اول در سه جلد و بار دوم در دو جلد) منتشر شده است. این شرح شباهت زیادى با ترجمه الهى اردبیلى دارد و در موارد متعددى كلمات و الفاظ عین هم هستند .

منهاج‏الولایة فى شرح نهج‏البلاغة
این شرح اثر جمال ‏السالكین عبدالباقى صوفى تبریزى (م 1039 ه . ق) و ملقب به دانشمند است. منهاج‏ الولایة شرحى موضوعى بر نهج‏البلاغه است. دانشمند، خطبه‏هاى نهج‏البلاغه را در دوازده باب تقسیم ‏بندى كرده است:
باب اول: ستایش خداوند، توحید ذاتى، اسمائى و افعالى او، بیان شگفتیهاى آفرینش.
باب دوم: ستایش پیامبر صلى الله علیه و آله وسلم و آل او، و مناقب آنچه كه او آورده است: قرآن كریم و اسلام.
باب سوم: بیان شرافت دانش، هدایت، و اوصاف عالمان.
باب چهارم: تقوى، صفات متقین و شعار اولیاء و صالحان.
باب پنجم: حكمتهاى ظریف، مثالهاى لطیف و آداب.
باب ششم: وصایا، نصیحتها و مواعظ.
باب هفتم: دورى از دنیاى گذرا و روى آوردن به آخرت جاودان.
باب هشتم: مذمت كبر و فخر و حسد و توبیخ متكبران.
باب نهم: مذمت ظلم و ظالمان و هركس كه با هدایت و دین به مخالفت ‏برمى‏خیزد.
باب دهم: قوانین عدالت و حكم و سیاست مُدن.
باب یازدهم: معاد، احوال مرگ و قبر و احوال حشر و قیامت و ورود به بهشت و دوزخ.
باب دوازدهم: دعا .
در هریك از این بابها، تعدادى خطبه مورد شرح قرار گرفته‏اند. با این‏ همه تعدادى از خطبه‏هاى باب نهم و تمامى خطبه‏هاى باب‏هاى دهم و دوازدهم بدون شرح باقى‏ مانده كه ظاهرا مؤلف موفق به شرح آنها نشده است. نكته دیگر اینكه در این شرح تكیه اصلى بر شرح خطبه‏ها بوده و به نامه‏ها و حكمتهاى قصار كمتر توجه شده است.
روش مؤلف بدین قرار است كه در هریك از ابواب فوق‏الذكر چند خطبه كه مناسب با عنوان بوده برگزیده و پس از بیان عبارتى كوتاه از هریك از خطبه‏ها - و گاه چند عبارت - به شرح آن خطبه پرداخته است.
این شرح، در همه موارد، یكسان نیست. در برخى خطبه‏ها با تفصیل بیشتر و برخى دیگر بسیار فشرده و مختصر و حتى در پاره‏اى موارد تنها ترجمه عبارات نهج‏ البلاغه است.
همچنین در ابواب گوناگون تعداد خطبه‏ها از یكسانى برخوردار نیست. براى نمونه در باب نخست هفت‏ خطبه مورد شرح قرار گرفته‏اند كه مفصل‏ ترین ابواب كتاب را تشكیل مى‏دهند. در باب دوم بیست‏ خطبه، در باب سوم چهار خطبه و در باب چهارم تنها یك خطبه شرح شده است.
شرح عبدالباقى شرحى تركیبى است: عرفان، ادب، اخبار و روایات، حكمت و كلام و اخلاق به وفور در این شرح دیده مى‏شوند. او برحسب مورد از اقوال بزرگان اهل معرفت - نظیر ابن‏عربى، صدرالدین قونوى، روزبهان بقلى شیرازى، قشیرى، خواجه نصیرالدین طوسى، مولوى، عطار، شبسترى و ابن ‏فارض - براى فهم و درك كلام بلند امام علیه السلام بهره مى‏جوید.
در یك كلام، از شرح عبدالباقى به شدت بوى عرفان شیعى استشمام مى‏شود. انتخاب دوازده باب و شروع از توحید و ختم آن به معاد و دعا، نشان از گرایشات شدید سلوكى شیعى دارد.
این شرح كه تا روزگار ما در كتابخانه‏هاى مختلف بصورت خطى باقى‏ مانده بود، با همت جناب آقاى حبیب‏ الله عظیمى و به كوشش دفتر نشر میراث مكتوب در دو جلد عرضه شده و در اختیار طالبان فهم كلام مولى علیه السلام قرار گرفته است.

شرح روغنى قزوینى
تالیف: مولى محمد صالح ‏بن محمد باقر روغنى قزوینى از دانشمندان سده یازدهم هجرى؛ شرح مزجى است ‏بر نهج‏ البلاغه كه به جهت مزجى بودن آن گاهى از آن با نام ترجمه نهج ‏البلاغه نیز یاد مى‏شود. این شرح به ‏صورت سربى در سال 1321 ه . ق به اهتمام میرزاعلى ادیب خلوت فرزند میرزا اسماعیل عماد لشكر آشتیانى به چاپ رسید و در آن چاپ این كتاب اشتباها به مولى صالح‏ بن محمد برغانى قزوینى (م 1283 ه . ق) نسبت داده شده است. (3)

بهجة‏الحدائق و حدائق ‏الحقائق
این دو شرح از آثار سید علاءالدین محمد گلستانه اصفهانى (م 1110 ه . ق) است. بهجة‏الحدائق، شرحى مختصر - اما كامل - بر نهج‏ البلاغه بوده و در بردارنده توضیحاتى پیرامون عبارات دشوار نهج‏البلاغه است. (4)
حدائق ‏الحقائق فى شرح كلمات كلام ‏الله الناطق: شرحى مفصل - اما نا تمام - بوده كه تنها تا خطبه 13 نهج ‏البلاغه را شرح داده، (5) از این شرح سه مجلد باقى ‏مانده و سرنوشت‏ باقى مجلدات نامعلوم است. اساس این شرح تفصیلى بر اخبار و روایات بوده، هرچند شارح از ذكر نكات ادبى و سخنان بزرگان ادب هم غفلت نورزیده است. مهمترین ویژگى این شرح، تحقیقى مفصل پیرامون موضوع امامت است كه در طى آن به تمامى شبهات مخالفان پاسخ داده شده است.
گلستانه شرح سومى نیز بر نهج‏ البلاغه نگاشته كه آن شرح مفصل خطبه همام است. او تمامى این شرح را در فصل بیست ‏ونهم كتابش «روضة‏العرفاء فى شرح‏ الاسماءالحسنى‏» درج نموده است. (6)
هیچكدام از شروح گلستانه به چاپ نرسیده و نسخ متعددى از آنها در دست است.

شرح نواب لاهیجى
تالیف: ملا محمد باقربن محمد نواب لاهیجى اصفهانى از دانشمندان سده سیزدهم هجرى؛ شرح و ترجمه مفصلى است از نهج‏البلاغه كه مؤلف جلد اول آن ‏را در سال 1225 و جلد دوم را در سال 1226 به پایان رسانیده است. این شرح را مؤلف به‏ نام فتحعلى ‏شاه قاجار تالیف نموده است.
نسخ متعددى از این شرح در دست است و بار اول در سال 1317 ه . ق در تهران به چاپ رسیده و در سال 1379 ه . ش از سوى دفتر نشر میراث مكتوب در تهران در سه جلد به شكل زیبا و تحقیقى، مجددا به چاپ رسیده است.

شرح دنبلى خویى «الدرة النجفیة فى شرح نهج‏ البلاغه الحیدریة‏»
تالیف: آیةالله شهید میرزا ابراهیم ‏بن حسین دنبلى خویى (شهادت 1324 ه . ق) (7) . مؤلف شرحش را در دو جلد تالیف نموده و جلد اول آن ‏را در سال 1273 در دهه دوم صفر و جلد دوم آن ‏را در جمادى‏الاول 1291 به پایان رسانیده است . شرح وى گزیده‏اى از شرح ابن‏ میثم بحرانى است. و نسخ متعددى از آن در دست است كه جلد اول نسخه اصل مؤلف در مدرسه نمازى خویى (8) و جلد دوم در كتابخانه آیة‏الله مرعشى (9) نگهدارى مى‏شود. این شرح در زمان حیات مؤلف در تبریز به صورت سنگى به چاپ رسیده است. و اخیرا از طرف اداره اوقاف چاپ مجدد و تحقیقى آن در دست انجام است.

منهاج ‏البراعة فى شرح نهج ‏البلاغة
در میان شرحهایى كه در قرن سیزدهم هجرى بر نهج‏ البلاغه نگاشته شده منهاج‏ البراعة اثر ارزنده علامه محقق مرحوم حاج ‏میرزا حبیب‏الله هاشمى خویى، از جایگاه ویژه‏اى برخوردار است. این كتاب كه یكى از گسترده ‏ترین شرحهاى نهج‏ البلاغه بشمار مى‏رود، شرحى از آغاز نهج‏ البلاغه تا پایان خطبه دویست و بیست و هشتم بوده و در چهارده مجلد انتشار یافته است. علامه محقق معاصر استاد حسن حسن ‏زاده آملى با نگارش تكلمه‏اى در پنج مجلد و مرحوم استاد محقق محمد باقر كمره‏اى نیز با نگارش دو مجلد دیگر به همان سبك و سیاق این شرح نا تمام را به اتمام رسانده‏اند. در نتیجه دوره كامل شرح داراى بیست و یك جلد بوده كه محصول تلاش این سه عالم فرزانه است. لازم به‏ یادآورى است كه نا تمام ماندن شرح نهج ‏البلاغه مرحوم خویى به ‏علت وفات ایشان در سال 1324 ه . ق بوده است.

بهج ‏الصباغة فى شرح نهج‏البلاغة
در میان شرحهاى نهج ‏البلاغه، بهج ‏الصباغة فى شرح نهج‏ البلاغة اثر علامه معاصر مرحوم شیخ‏ محمد تقى تسترى (شوشترى) (م 1374 ه . ش) یك اثر ممتاز و به لحاظ روش قطعا بى‏نظیر است. این عالم فرزانه كه در فقه، رجال و تراجم و حدیث صاحب‏ نظر و داراى دهها جلد اثر تحقیقى در این سه حوزه معرفتى شیعى بوده و تا سنین كهولت، پركار و پرتلاش به تتبع و پژوهش اشتغال داشت، با نگارش این شرح كه در چهارده مجلد نسبتا قطور انتشار یافته، به حق نقطه عطفى در شرح‏ نویسى بر نهج ‏البلاغه ایجاد كرد.
او در آغاز كتاب خود ضمن ستایش نهج‏ البلاغه و كلام امیرالمؤمنین علیه السلام، به نقد و ارزیابى عالمانه نهج‏البلاغه پرداخته و برخى از تحریفهایى را كه توسط سید رضى در سخنان آن حضرت صورت گرفته، خاطر نشان مى‏سازد. همچنین اشتباهات سید رضى را در انتساب سخنانى به آن حضرت كه براساس شواهد، مربوط به امیرالمؤمنین نیست، یادآور مى‏شود. نیز برخى از موقعیتهاى خطابه‏ها و كلمات آن حضرت را كه سید اشتباها ذكر كرده برمى‏شمرد. بى‏تردید، چنین رویكردى به نهج ‏البلاغه و سید رضى پیش از علامه تسترى در میان شارحان نهج‏البلاغه دیده نمى‏شود.
وى در همین مقدمه و پس از ذكر مطالب فوق به اهم شرحهاى نهج‏ البلاغه پرداخته و از آن میان سه شرح ابن ابى‏الحدید، ابن ‏میثم و خویى را به ترتیب بهترین شرحها مى‏داند. با این ‏همه، از دیدگاه علامه تسترى، این شرحها ضمن داشتن نقاط قوت، خالى از ضعف نبوده و بر این اساس یك‏ یك این شرحها مورد نقد اجمالى قرار مى‏گیرند.
بدین ‏ترتیب، وى تصمیم مى‏گیرد تا شرحى جامع بر نهج ‏البلاغه بنویسد كه فاقد كاستى‏ها و كژى‏هاى شرحهاى دیگر باشد. اما برخلاف سنت رایج در شرح ‏نویسى، كه براساس ترتیب خطبه‏ها، نامه‏ها و كلمات قصار شرح صورت مى‏گیرد، وى بر آن مى‏شود تا طرحى نو در انداخته و با چشم‏ پوشى از سنت ترتیب لفظى، براساس "ترتیب معنوى" شرح خود را سامان دهد. بدین ‏سان این شرح نخستین شرح موضوعى مفصل بر نهج‏ البلاغه است كه در شصت فصل طراحى و تدوین شده است. این موضوعات عبارتند از:
توحید، آفرینش جهان، آفرینش فرشتگان، خلقت انسان (حضرت آدم علیه‏السلام)، نبوت عامه و خاصه، امامت عامه و خاصه، ملاحم و مغیبات، دانش امیرالمؤمنین علیه السلام و دیگر سجایاى اخلاقى آن حضرت، تفسیر آن حضرت از آیات قرآن كریم، قضاوتها، پاسخهاى مثل ‏گونه امیرالمؤمنین علیه السلام، زهد و بى‏اعتنایى امام به‏ دنیا، التزام على علیه السلام به حق و عدالت، دعاها، شگفتیهاى جهان آفرینش، دانشهاى ستوده و ناپسند، رهنمودهاى آن حضرت به خلیفه دوم، دوستى و دشمنى او، شجاعت و شهامت وى، دوستان و دشمنان امام، سرزنشهاى او نسبت ‏به كارگزاران خود، پیمان و تقیه آن حضرت، گله‏ها و شكایتهاى ایشان، كاستى‏هاى مردمان و اختلاف آنان، قضا و قدر، سخنان جامع آن حضرت در مسائل دین و دنیا، آنچه به عمر و عثمان مربوط مى‏شود، موضوع بیعت آن حضرت، داستان جمل، داستان صفین، حادثه نهروان، غارتها، مقتل آن حضرت و وصیت‏هاى ایشان، مرگ، نكوهش دنیا، قیامت و بهشت و دوزخ، آنچه یك بنده نسبت ‏به پروردگار خود باید انجام دهد. اسلام و ایمان و تقوى و كفر و نفاق، قرآن كریم، عبادات و معاملات و خیر و شر، فضایل و مكارم اخلاقى، صفات نكوهیده و پسندیده، آداب معاشرت، دوستان، شاد باش و تسلیت، آداب جنگ، نكوهش شامیان و ستایش كوفه، انصار و گروههاى قریش، استسقاء و قربانى، اقبال و ادبار، فتنه‏ها و بدعتها، عقل، قلب و دل، حقایق، فقر، زنان، شیطان و بالاخره موضوعات پراكنده .
هریك از این موضوعات شصت‏ گانه داراى زیر موضوعات متعدد بوده كه شمارش بیان آنها در این گفتار كوتاه نمى‏گنجد.
از ویژگى‏هاى برجسته این كتاب، معرفى نسخه‏هاى گوناگون نهج ‏البلاغه و اشاره به اشتباهات، تصحیفها و تنظیمهاى مختلف این نسخه‏ها و بالاخره داورى درباره میزان اعتبار این نسخه‏ها است.
مؤلف همچنین اشاره مى‏كند در برخى از شرحها، قسمتى از شرح به ‏عنوان متن یا بالعكس قلمداد شده است.
مؤلف در مقدمه یادآور شده كه امانت در نقل را رعایت ‏خواهد كرد و هر مطلبى كه مربوط به دیگران باشد، به خود نسبت نخواهد داد چرا كه این كار را نوعى "سرقت" مى‏داند. و نتیجه مى‏گیرد كه اگر مطلبى به كسى نسبت داده نشده باشد، از خود او است.
روش علامه تسترى در شرح بدین ‏گونه است كه در هر فصل و در پى هر عنوان كه بخشى از خطبه یا كلام آن حضرت را نقل مى‏كند، نخست‏ به اختلاف روایت لغات و جملات در شرح‏ها پرداخته، سپس صورت صحیح آن لغت‏ یا جمله را با استناد به آیات و روایت صحیح، بطور مستند شرح مى‏دهد.

شرح شیخ‏ محمد عبده مصرى
در میان علماى معاصر اهل سنت، شیخ‏ محمد عبده مصرى مفتى اسبق مصر و از شاگردان سید جمال‏الدین اسدآبادى، در پى آشنایى با نهج‏ البلاغه توسط سید، و به ترغیب او، با تامل در مضامین و معارف آن، كوشید تا این كتاب را به جامعه مصر معرفى كند. او در مقدمه خود بر نهج ‏البلاغه مى‏نویسد اصلا این كتاب را نمى‏شناخته و نسبت‏ به آن آگاهى نداشته است، اما هنگامى ‏كه از وطن دور بوده بر اثر برخوردى، با این كتاب آشنا شده، آن‏ را مطالعه كرده و سخت در شگفتى فرو رفته است و احساس مى‏كند كه به گوهرى گرانبها دست ‏یافته است. بر این اساس تصمیم مى‏گیرد تا با انتشار نهج‏ البلاغه آن‏ را به توده مردم عرب معرفى كند.
شرح شیخ ‏محمد عبده، بیشتر حاوى الفاظ مشكل و واژگان غریب نهج ‏البلاغه است. با این ‏همه، این شرح در جهان عرب از شهرت بسزایى برخوردار بوده و بارها در مصر، لبنان و ایران تجدید چاپ شده است.

ترجمه و تفسیر نهج‏ البلاغه محمد تقی جعفری
در میان شرحهاى متعددى كه در عصر حاضر بر نهج‏ البلاغه نگاشته شده، یكى از مهمترین شروح، ترجمه و تفسیر نهج‏البلاغه اثر استاد علامه مرحوم شیخ‏ محمد تقى جعفرى (م 1377 ه . ش) است.
این دانشمند فرزانه كه عمرى را به بررسى آراء و اندیشه‏هاى متفكران و فیلسوفان و عارفان شرق و غرب گذرانده و دهها اثر ارزشمند را پدید آورده بود، در دو دهه اخیر عمر پربار خویش، تمامى وجهه همت ‏خود را مصروف ترجمه و شرح نهج‏البلاغه كرده بود و حاصل این كار بسیار ارزنده - اما متاسفانه نا تمام - تا كنون در 27 جلد عرضه شده است.
استاد جعفرى به‏ علت نوع بینش عمیق و همه‏ جانبه‏اى كه داشت كوشید در این تفسیر، ابعاد مختلف فلسفى، كلامى، عرفانى، فقهى، حقوقى، جامعه‏ شناختى، فلسفه سیاسى، فلسفه حقوقى، و روانشناختى كلام مولى امیرالمؤمنین را دریابد. توجه به همین ابعاد است كه شرح استاد را از سایر شروح گذشته و معاصر، متمایز مى‏گرداند. اهم ویژگى‏هاى شرح و ترجمه استاد به قرار ذیلند:
1- بى‏ شك در میان شرحهاى متعددى كه بر نهج‏ البلاغه به زبانهاى گوناگون نگاشته شده، شرح استاد، از لحاظ كمیت، گسترده ‏ترین است. و اگر این كار ارزشمند با همین روش به پایان مى‏رسید به حدود 40 جلد بالغ مى‏شد.
2- ویژگى دیگر این ‏كه این شرح به زبان پارسى رسا و روان عرضه شده و براى خوانندگان فارسى ‏زبان داراى جذابیت قلمى خاصى است.
3- ترجمه متن نهج‏البلاغه - با توجه به احاطه گسترده استاد جعفرى بر دو زبان عربى و فارسى - بسیار خوب، دقیق و روان است. این ترجمه هرچند تحت‏اللفظى نیست، اما با تقید به متن، به سهولت مراد و مقصود صاحب كلام را بیان كرده و با استفاده از كلمات توضیحى، تعقیدات متن را برطرف كرده است.
4- استاد در مواجهه با متن نهج‏ البلاغه مى‏كوشد تا با درنظر گرفتن شرایط زمانى، مكانى، قرینه‏هاى لفظى و غیرلفظى، درك مخاطبان مستقیم كلام مولى علیه السلام و موقعیت تاریخى آنان، و معنایى كه از كلام آن حضرت در ذهن آنان نقش مى‏بندد، نزدیكترین تفسیر و شرح را در اختیار خواننده قرار دهد.
5- توجه به سند سخنان امام علیه السلام و اثبات موثق بودن آنچه در نهج‏البلاغه گردآورى شده، از دیگر امتیازات این شرح است. استاد با پیگیرى اسناد مى‏كوشد تا خواننده را مطمئن سازد كه بدون تردید آنچه را كه در نهج‏البلاغه گرد آمده، از آن امام علیه السلام بداند.
6- عبور از ظواهر الفاظ و بسنده نكردن به شرح زیباییهاى لفظى و ادبى نهج‏البلاغه و تلاش براى دریافت عمق اقیانوس كلام مولى علیه السلام نیز از دیگر ویژگى‏هاى این اثر تاریخى است. شرح استاد در بردارنده موشكافى‏ها و غواصى‏هاى ویژه‏اى است كه در سایر شروح نمى‏تواند آنها را یافت.
7- استاد بر آن است كه در فهم كلام امیرالمؤمنین علیه السلام نمى‏توان از قرآن كریم و كلمات و روایات نبوى صلى الله علیه و آله وسلم چشم پوشید. لذا در جاى جاى این شرح، استناد به قرآن كریم و روایات به چشم مى‏خورد كه منبعى ارزشمند براى شناخت نهج‏البلاغه است.
8- از ویژگى‏هاى برجسته این شرح، اختصاص یك جلد كامل (جلد اول) با بیش از سیصد صفحه، به شناخت امیرالمؤمنین علیه السلام از ابعاد مختلف است. این جلد كه به‏ عنوان مقدمه شرح نهج‏البلاغه مى‏باشد، به موضوع "رسالت انسانى و شخصیت على علیه السلام" مى‏پردازد و مى‏كوشد تا زوایاى ناشناخته یا كم ‏شناخته شخصیتى آن حضرت را در قالب جملات و كلماتى دلنشین و با استفاده از آراء اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان و نیز در پرتو قرآن كریم و روایات نبوى و همچنین سخنان خود آن حضرت را بررسى نماید.
در حقیقت اگر سایر مجلدات، كوششى است گسترده در جهت فهم "كلام" مولى علیه السلام، این جلد تلاشى است ‏شایسته در جهت ‏شناسایى خود آن حضرت . والحق باید گفت استاد با نگاهى روان‏ شناسانه توفیقات زیادى در این عرصه داشته است. استاد جعفرى از میان نامه‏هاى امام على علیه السلام نیز به شرح و تفسیر عهد نامه مالك اشتر پرداخته كه به ‏صورت مستقل و با عنوان «حكمت اصول سیاسى اسلام‏» چاپ شده است.
این بود توضیحات مختصرى درباره حدود بیست ‏شرح مشهور و معروف نهج‏البلاغه، اما درباره دیگر شروح نهج‏البلاغه به مصادر زیر مراجعه شود:
1- خاتمه مستدرك‏ الوسایل، محدث شهیر میرزا حسین نورى، ص 513 كه تعداد 26 شرح را نام برده است.
2- اعیان‏الشیعه، سید محسن امینى‏عاملى، ج 8 ص 245 كه 31 شرح را یاد كرده است.
3- كتاب «ماهو نهج‏البلاغه‏» سید هبة‏الدین شهرستانى (متوفاى 1386 ه . ق) كه 45 شرح را یاد كرده است.
4- فهرست كتابخانه عمومى معارف، تالیف عبدالعزیز جواهرالكلام كه 51 شرح را ذكر نموده است.
5- فهرست كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار، شیخ ‏ضیاءالدین ابن ‏یوسف حدائقى شیرازى، ج 2، ص 124- 139 كه 66 شرح را یاد كرده است.
6- الغدیر، علامه امینى در جلد چهارم در شرح‏ حال سید رضى، 89 شرح را یاد كرده است.
7- مقدمه كتاب "شرح نهج‏البلاغه لشارح من ‏القرن ‏الثامن" از شیخ عزیزالله عطاردى كه 83 شرح را ذكر نموده است .
8- مصادر نهج‏البلاغه، سید عبدالزهراء خطیب كه 101 شرح را یاد كرده است.
9- الذریعه الى تصانیف ‏الشیعه، شیخ ‏آقا بزرگ تهرانى، ج 14 ص 111- 161 كه 148 شرح را یاد كرده است.
10- شروح نهج‏البلاغه، شیخ ‏حسین جمعه كه 210 شرح را یاد نموده است.
اما درباره كتابهاى مربوط به نهج ‏البلاغه اعم از شرح تمام كتاب یا ترجمه آن یا شرح برخى خطب آن به موارد زیر مراجعه شود:
1- كتابنامه نهج‏البلاغه، تالیف رضا استادى كه در آن 370 كتاب مربوط به نهج‏البلاغه ذكر شده است .
2- كتاب ‏شناسى نهج‏ البلاغه، مقاله‏اى از آقاى محمد مهدى علیقلى (10) كه در آن درباره نهج‏البلاغه به تفكیك موضوع مصادر و كتابهاى مربوطه ذكر گردیده بدین ‏ترتیب:
شروح (123 شرح)، ترجمه‏هاى فارسى (65 ترجمه)، ترجمه به زبانهاى انگلیسى (9 ترجمه)، به زبان اردو (13 ترجمه)، دیگر زبانها (16 ترجمه)، برگزیده‏هاى نهج‏البلاغه (56 كتاب) برگزیده به زبانهاى مختلف دنیا (10 كتاب)، شروح تك ‏نگارى براى خطبه‏ها و نامه‏ها و كلمات قصار (248 كتاب)، و درباره موضوعات دیگر مربوط به نهج‏ البلاغه حدود 242 اثر را معرفى نموده است .



پی نوشت ها: 1- براى شرح حال و آثار الهى اردبیلى به مقاله دكتر محمدرضا برزگر خالقى در مجله وقف میراث جاویدان ش 9 (بهار 1374 ش) ص 132- 143 رجوع شود.
2- فهرست نسخه‏هاى كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ج 26 ص 161.
3- الذریعه 14/128 .
4- الذریعه 3/161 و 14/145.
5- الذریعه 6/284 و 14/145 و فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه مدرسه سپهسالار 2/60 .
6- الذریعه 14/145.
7- براى شرح‏ حال مؤلف رك: صدرائى خویى، سیماى خوى، صص 178- 183.
8- فهرست نسخه‏هاى خطى مدرسه نمازى خوى ص 146، نسخه شماره 294 و 295 و 296.
9- فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه حضرت آیة‏الله مرعشى، ج 12 نسخه شماره 4419.
10- مجله وقف میراث جاویدان، ش 25 و 26 (ویژه نهج‏البلاغه) بهار و تابستان 1378 ش، صص 145- 161 و نهج‏البلاغه از منظر فرزانگان (ویژه‏ نامه شماره 2)، 1379 ش ص 249- 336.

[اخلاقي]

شرح نهج البلاغه(جعفري)1
شرح نهج البلاغه(جعفري)2
شرح نهج البلاغه(جعفري)3
شرح نهج البلاغه(جعفري)4
شرح نهج البلاغه(جعفري)5
شرح نهج البلاغه(جعفري)6
شرح نهج البلاغه(جعفري)7
شرح نهج البلاغه(جعفري)8
شرح نهج البلاغه(جعفري)9
شرح نهج البلاغه(جعفري)10
شرح نهج البلاغه(جعفري)11
شرح نهج البلاغه(جعفري)12
شرح نهج البلاغه(جعفري)13
شرح نهج البلاغه(جعفري)14
شرح نهج البلاغه(جعفري)15
شرح نهج البلاغه(جعفري)16
شرح نهج البلاغه(جعفري)17
شرح نهج البلاغه(جعفري)18
شرح نهج البلاغه(جعفري)19
شرح نهج البلاغه(جعفري)20
شرح نهج البلاغه(جعفري)21
شرح نهج البلاغه(جعفري)22
شرح نهج البلاغه(جعفري)23
شرح نهج البلاغه(جعفري)24
شرح نهج البلاغه(جعفري)25
شرح نهج البلاغه(جعفري)26
شرح نهج البلاغه(جعفري)27

[اخلاقي]

ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ميثم 1
ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ميثم 2
ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ميثم3
ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ميثم4
ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ميثم5

[سید محمد مهدی]

سلام و روز بخیر
لینک دانلود مجموعه ذیل غیر فعال است:
شرح نهج البلاغه(جعفري)
با تشکر