کنکاشی دوباره در روایات نزول قرآن بر هفت حرف(پژوهش)

[.:MONTAZER:.]

چکیده

درباره نزول قرآن بر هفت‏حرف بحثهاى فراوانى در طول تاریخ اسلامى‏صورت گرفته است، نکته مهم آن است که گمان رفته، همه روایات مربوطدر مقام بیان یک موضوع است; از این رو در تبیین مفاد این روایات‏اختلافات فراوانى پدید آمده است. در این مقاله ابتدا روایات مربوطبراساس مفادشان دسته بندى و آنگاه هر کدام از اقوال مهم مورد بررسى قرارگرفته و در پایان نتیجه گرفته شده است که آن روایات ناظر به موضوعات‏متعددى است. پاره‏اى از آنها دلالت دارد بر اینکه قرائات ناصحیح افرادى که‏قادر به قرائت صحیح نیستند، در خور گذشت است.

کلید واژه‏ها: نزول قرآن بر هفت‏حرف، اختلاف قرائات، بطون قرآن،تعدد مضامین قرآن .

[.:MONTAZER:.]

1) مقدمه

قبل از ورود به بحث، یادآورى چند نکته، ضرورى به نظر مى‏رسد:

الف) این موضوع از دیر باز مورد تحقیق و گفتگوى صاحب نظران علوم قرآن قرارگرفته‏است و ارتباطى وثیق با بحث قرائات قرآن دارد; لذا اغلب مؤلفان در کتابهاى‏قرائات به بحث درباره نزول قرآن بر هفت‏حرف نیز پرداخته‏اند. نزول قرآن بر هفت‏حرف <معرکة‏الاراء»، بین صاحب نظران علوم قرآن است; تا آنجا که سیوطى گفته است:<در معناى حدیث نزول قرآن بر هفت‏حرف تا چهل قول نقل شده است‏» [1].

ب) روایات نزول قرآن بر هفت‏حرف از طریق فریقین نقل شده است. برخى از آنهادر صحیح بخارى و مسلم آمده; ولى در هیچ کدام از کتابهاى اربعه شیعه نیامده است;فقط در بصائرالدرجات و خصال و بعدها در بحارالانوار مشاهده مى‏شود. طبرسى(ره)گفته است: <شایع در اخبار آنان[شیعه] این است که قرآن بر یک حرف نازل شده است وآنچه که عامه از پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم نقل کرده‏اند، این است که قرآن بر هفت‏حرف نازل شده‏است...»[3]. همو افزوده است: <معروف و شایع در مذهب و اخبار اصحاب ما [شیعه]این است که قرآن بر یک حرف نازل شده است و مخالفین ما از پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم روایت‏کرده‏اند که قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است [4] و فیض کاشانى گفته است: [این‏مضمون ] <از طریق عامه شهرت یافته که پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم فرموده است: قرآن بر هفت‏حرف‏نازل شده است‏»[5]. همچنین آیت‏الله خویى (ره) گفته است: <در روایات اهل سنت‏آمده است که قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است‏»[6].

ج) به نظر مى‏رسد اختلاف نظر فراوان در مورد روایات نزول قرآن بر هفت‏حرف‏ناشى از چند امراست: اول آنکه ظاهر روایات مذکور با یکدیگر مغایرت بسیار دارد، به‏طورى که قابل جمع نیستند; دوم آنکه همان طور که ابن عربى گفته است، هیچ نص واثرى وجود ندارد که معناى احرف سبعه را روشن سازد[7]; سوم آنکه گمان رفته است‏که همه روایات احرف سبعه ناظر به یک معنى و موضوع است; از این رو در راهیابى به‏مفادى که بتوان آن را مدلول همه روایات احرف سبعه دانست، بسیار دچار مشکل وتشتت آراء شده‏اند تا آنجا که برخى قایل به اجمال روایات مربوطه گشته و معناى‏صحیحى براى آنها متصور ندیده‏اند [8].

[.:MONTAZER:.]

2) روایات احرف سبعه در کتابهاى روایى اهل سنت

گرچه برخى از این روایات در صحیح بخارى و مسلم آمده است، ولى از آن جا که‏تمامى آنها را طبرى در تفسیر خود نقل کرده[9] و در کتاب علوم القرآن عندالمفسرین باشماره‏گذارى آمده است [10] و دسته‏بندى این روایات بر اساس مفادشان در نتیجه‏گیرى‏و سهولت مراجعه مؤثر است، براساس این دو منبع به نقل و دسته‏بندى آنها مى‏پردازیم:

الف) روایاتى که مفاد آنها بر نزول قرآن بر هفت‏حرف دلالت دارد; اما مراد از هفت‏حرف را بیان نکرده است; مانند: <قال رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم: انزل القرآن على سبعة‏احرف‏»; (1) (رسولخداصلى الله علیه وآله وسلم فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است).

ب) روایاتى که ضمن بیان نزول قرآن بر هفت‏حرف به این معنا اشاره دارد که قارى‏قرآن مجاز است، کلمات مترادف را جایگزین کلمات قرآنى کند; مانند: <قال رسول‏الله‏صلى الله علیه وآله وسلم: انزل القرآن على سبعة احرف: علیم حکیم، غفور رحیم‏»; (رسولخداصلى الله علیه وآله وسلم‏فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است; [مثل] علیم حکیم و غفور رحیم ... و یا:<...مالم یختم آیة عذاب برحمة او آیة رحمة بعذاب کقولک هلم و تعال‏»; (2) (مادامى که آیه‏عذاب به رحمت‏یا آیه رحمت‏به عذاب ختم نشود; مانند هلم و تعال).

[.:MONTAZER:.]

ج) روایاتى که از آنها استفاده مى‏شود، مراد از سبعة احرف، ظاهر و باطن قرآن‏است; مانند: <قال رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم: <انزل القرآن على سبعة احرف، لکل منها ظهر و بطن‏و لکل حرف حد و مطلع‏»; (3) (رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده‏است: هر یک ظاهر و باطنى و هر کدام حد و مطلعى دارد).

د) روایاتى که دلالت‏بر وجود اختلاف برخى از اصحاب پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم در قرائت قرآن‏دارد; بدون آنکه موارد اختلاف را ذکر کند; (4) مانند: اختلاف عمربن خطاب و هشام بن‏حکیم در قرائت‏سوره فرقان که پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم قرائت هر دو را صحیح دانست و درباره‏قرائت هر دو فرمود: <کذلک انزلت. ان هذا القرآن انزل على سبعة احرف‏»[11]; (این چنین‏نازل شده است. این قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است).

ه) روایاتى که دلالت دارد بر اینکه مراد از احرف سبعه، اختلاف در قرائت و الفاظقرآن است; نه مفاهیم آن (5) ; مانند این روایت: <... عن ام ایوب، انها سمعت النبى‏صلى الله علیه وآله وسلم‏یقول : نزل القرآن على سبعة احرف ، فما قرات اصبت‏»; (از ام ایوب آورده‏اند که ازپیامبرصلى الله علیه وآله وسلم شنید، مى‏فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است; به هر کدام قرائت‏کنى، درست است).

[.:MONTAZER:.]

و) روایاتى که مراد از احرف سبعه را تنوع مفاهیم و پیامهاى قرآنى مى‏داند و نه‏اختلاف قراءات و نه اختلاف در الفاظ; (6) مانند: <عن النبى صلى الله علیه وآله وسلم: نزل القرآن على سبعة‏ابواب و على سبعة احرف : زاجر و آمر و حلال و حرام و محکم و متشابه و امثال‏»; (ازپیامبر روایت‏شده است که قرآن بر هفت‏باب و بر هفت‏حرف نازل شد: نهى کننده،امرکننده، حلال، حرام، محکم، متشابه و امثال).

[.:MONTAZER:.]

3) روایات احرف سبعه در برخى از کتابهاى روایى شیعه

روایاتى که در این زمینه دربرخى از کتب روایى شیعه آمده، به قرار ذیل است:

الف) <... عن حمادبن عثمان قال: قلت لابى عبدالله علیه السلام: ان الاحادیث تختلف عنکم.قال: فقال: ان القرآن نزل على سبعة احرف و ادنى ما للامام ان یفتى على سبعة وجوه‏»[12];(حمادبن عثمان گوید: به امام صادق‏علیه السلام عرض کردم: [چرا] احادیث از شما گوناگون نقل‏مى‏شود؟ فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است و کمترین حقى که براى امام است، این است که بر هفت وجه فتوا دهد).

[.:MONTAZER:.]

ب) <عن عیسى بن عبدالله الهاشمى عن ابیه عن آبائه علیهم السلام قال: قال رسول الله‏صلى الله علیه وآله وسلم:اتانى‏آت من الله فقال: ان الله عز و جل یامرک ان تقرا القرآن على حرف واحد فقلت: یارب وسع على امتى فقال: ان الله عز و جل یامرک ان تقرا القرآن على سبعة احرف‏»[13];(عیسى بن‏عبدالله هاشمى از پدرش و او از پدرانش آورده است که رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم‏فرمود: فرستاده‏اى از جانب خدا به نزدم آمد و گفت: خداى عزوجل تو را فرمان مى‏دهدکه قرآن را بر یک حرف قرائت کنى. گفتم: پروردگارا بر امتم گشایش ده! گفت: خداى‏عزوجل تو را فرمان مى‏دهد که قرآن را بر هفت‏حرف قرائت کنى).

ج) <عن على علیه السلام قال: <ان الله تبارک و تعالى انزل القرآن على سبعة اقسام. کل منهاشاف کاف و هى امر و زجر و ترغیب و ترهیب و جدل و مثل و قصص‏»[14]; (از على‏علیه السلام‏نقل شده است که فرمود: خداى تبارک و تعالى قرآن را بر هفت قسم نازل کرد. هر یک ازآنها شفابخش و کفایت‏کننده است و آنها عبارتند از: امر، نهى، امیدوار ساختن، بیم دادن، جدل، مثل و قصه‏ها).

د) <عن ابى جعفر علیه السلام قال: <تفسیر القرآن على سبعة احرف. منه کان و منه مالم یکن‏بعد، ذلک تعرفه الائمه‏»[15] ; (از امام باقرعلیه السلام روایت‏شده است که فرمود: تفسیر قرآن برهفت‏حرف است. برخى از آنها بوجود آمده و برخى دیگر هنوز بوجود نیامده است. آن‏را امامان مى‏دانند).

[.:MONTAZER:.]

ه) نیز از ابن عباس نقل شده است: <جل ما تعلمت من التفسیر من على بن ابى‏طالب وابن مسعود. ان القرآن انزل على سبعة احرف. ما منها الاوله ظهر و بطن و ان على بن‏ابى‏طالب علیه السلام علم الظاهر و الباطن‏»[16]; (بیشتر تفسیر را از على‏بن‏ابى‏طالب و ابن‏مسعودآموختم. قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است. هیچیک از آنها نیست مگر آنکه ظاهر وباطنى دارد و على‏بن ابى طالب ظاهر و باطن را دانست).

از این روایات دو مطلب استفاده مى‏شود: یکى آنکه مفاهیم و پیامهاى قرآنى متعدداست و دیگر آنکه قرآن داراى ظاهر و باطن است.

[.:MONTAZER:.]

این مضامین در بسیارى از روایات اهل سنت نیز آمده است، با مقایسه بین روایات‏فریقین درباره <احرف سبعه‏» روشن مى‏شود که:

اولا، روایات شیعه در این مورد از تلائم و هماهنگى بیشترى برخوردار است،برخلاف روایات اهل سنت که این ویژگى را ندارد;

ثانیا، تعداد این روایات در کتابهاى روایى شیعه به مراتب کمتر از تعداد آنها در منابع‏روایى اهل سنت است;

ثالثا، این روایات در صحیح مسلم و بخارى نقل شده و حال آن که در هیچ یک از کتب‏اربعه شیعه نقل نشده است.

[.:MONTAZER:.]

4) نقل و نقد اقوال درباره سبعة احرف

گرچه برخى از علماى اهل سنت مانند ابو عبیده به تواتر روایات سبعة احرف قایل‏شده‏اند[17]، لیکن در مورد معناى آن بسیار دچار تشتت آراء گردیده‏اند و همین کثرت وتعارض نظریات، کار را براى محقق دشوار و مشکل مى‏کند. البته بطلان برخى از آراءواضح و روشن است و نیازى به مطرح کردن آنها نیست; از این رو در اینجا تنها به نقل ونقد اهم اقوال اکتفا مى‏شود.

الف) برخى گفته‏اند: مراد این احادیث را نمى‏فهمیم و معناى صحیحى براى آنهانمى‏توان یافت. ابوجعفر محمدبن سعدان نحوى گفته است: <فهم این احادیث دشواراست. معنایش معلوم نیست; زیرا حرف به معانى فراوانى به کار مى‏رود»[18].

شایان ذکر است که <حرف‏» به معانى حروف هجا، کلمه، معنى و جهت آمده‏است[19]. آیت الله خویى (ره) بر این نظر است که نزول قرآن برهفت‏حرف به معناى‏درستى بازگشت ندارد; از این رو روایات دال بر آن را باید دور افکند[20].