آغاز وحی

[صدیقه طاهره]

آغاز وحی نخستین زمینه‌های حیات وحیانی رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در غار حرا آغاز شد، آن زمان كه چهل سال از زندگی رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ گذشته بود، درباره كیفیت اقامت آن حضرت در غار حرا و پیشینیه آن در جاهلیت، مطالب چندی در مآخذ تاریخی آمده كه نیاز به بررسی و تأمل دارد. اصطلاحاً اقامت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در غار حرا را «تحنّث» می‌گویند. در لغت، «حنث» به معنای گناه آمده و گفته‌اند كه تحنّث به معنای دوری از گناه و در معنای اثباتی خود، به معنای تعبد و عبودیت در درگاه خداوند است. این مفهوم در جاهلیت، برای «حنفا» شناخته شده بوده[1] و از جمله این سخن حكیم بن حزام كه او «در جاهلیت در مسایلی چند تحنّث می‌كرده همچون صله‌ی رحم و دادن صدقه»؛ بدین معناست كه به وسیله‌ی این امور تقرب به خداوند پیدا می‌كرده است.[2] به هر روی كاربرد كلمه تحنّث در تعبُّد، نوعی مجاز دانسته شده كه بر خلاف معنای حقیقی آن ـ گناه ـ در «اجتناب از گناه» بكار رفته است.[3]

غار حرا بر روی كوهی با همین نام است كه در فاصله دو فرسنگی شهر مكه، در ناحیه‌ی شمال شرق آن قرار گرفته[4] كه به نام كوه نور نیز شناخته می‌شود. این كوه در شمار برخی از كوههای مقدس یاد شده است. محتمل است كه این تقدس پیش از اسلام، حداقل برای حنفا شناخته شده بوده است. در حدیثی از انس آمده كه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:آنگاه كه خداوند بر كوه طور تجلی كرد از تجلی خدا سه كوه برخاست در مكه كوه حِرا، ثبیر و ثور و در مدینه احد، وَرِقان و رضْوی.[5] گفته شده كه از جمله منبع تأمین سنگ خانه خدا كعبه، كوه حرا بوده است.[6] در نقل‌های دیگری نیز از كوه حرا در كنار كوه‌های مقدسی چون طور سینا و كوه جودی یاد شده است.[7] در متن مكتوبی كه عبدالمطلب با قبیله خزاعه نوشته آمده است كه، تا وقتی كه كوه حرا و ثبیر پابرجا هستند ما با هم یكی خواهیم بود.[8] ابوطالب در شعری از سه كوه مقدس مكه چنین یاد كرده: منبع

[صدیقه طاهره]

و ثورٍ و مَنْ أرسی ثبیراً مكانه و راقٍ لیرقی فی حراء و نازل[9]

در این باره كه آیا تحنّث در غار حرا یك سنّت مرسوم و جاری میان اعراب و یا قریش بوده، نمی‌توان اظهار نظر جدی كرد. پیشاپیش باید توجه داشت كه غار حرا ظرفیت بیش از چند نفر را نداشته و آن‌گونه كه در نقلها آمده، سنّت تحنث تنها در ماه رمضان بوده است. بدین ترتیب نمی‌توانسته سنت رایجی بوده باشد. ابن عباس می‌گوید: وقتی ماه رمضان فرا می‌رسید كسانی از قریش راهی حرا می‌شدند، یك ماه در آنجا اقامت می‌كردند و به فقیرانی كه نزد آنان می‌آمدند كمك می‌نمودند. این اقامت تا رؤیت هلال ماه شوال ادامه داشت. پس از آن به مسجد آمده، هفت بار طواف كرده و سپس به خانه می‌رفتند. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نیز چنین می‌كرد.[10] این امر مربوط به شمار اندكی از قریش بوده و همان‌گونه كه گذشت به احتمال قوی، اختصاص به حنفا داشته است، به ویژه كه گفته شده: عبدالمطلب بُنیاد گذار این سنت بوده است.[11] هم‌چنین گفته شده است كه، دیگر متألهان نیز پس از وی چنین می‌كرده‌اند، اما تنها از دو نفر یاد شده: یكی ورقه بن نوفل و دیگر ابو امیه بن مغیره.[12]

در برابر این نقل‌ها، ابن حزم می‌گوید: رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به تنهایی به غار حرا می‌رفت و خداوند علاقه این كار را در دل او انداخته بود، هیچ كس رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ را به این كار دستور نداده، و هیچ كس پیش از وی این كار را نكرده بود كه وی به او تأسی جوید؛ این اقدامی بود كه تنها خواست خداوند بود. آن حضرت شب‌ها و روزهایی را در آنجا گذراند تا آن‌كه وحی بر او نازل شد.[13] آنچه قطعی است همین كه تنها رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ چنین می‌كرده و بعید می‌نماید كه پیش از او چنین سنتی به صورت جدی وجود داشته باشد.

[صدیقه طاهره]

در بیشتر نقل‌ها آمده است كه آن حضرت در غار حرا تنها بوده و هر از چندی مقداری طعام از مكه برای او به غار آورده و پس از تمام شدن، بار دیگر برای چند روز چنین می‌كرده است. اما نقلی نیز حكایت از آن دارد كه خانواده او نیز با وی بوده است.[14]

درباره كیفیت تحنّث گزارشی به دست نیامد، جز آن‌كه به حدس قوی خلوت گزینی، تفكر در صنع الهی و عبودیت حق، مهم‌ترین اعمالی است كه در این‌گونه اعتكاف‌ها رایج است.[15] در واقع باید گفت این خلوت گزینی آغاز حیات روحانی و وحیانی رسول اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و مقدمه‌ای برای بعثت و نزول وحی بر آن حضرت به شمار می‌رفته است. گفته شده كه نشستن در غار حرا همراه با سه چیز بوده: یكی خلوت، دیگری تعبد و سوم نگاه به كعبه از فراز غار حراء.[16]

نخستین آیات قرآنی در غار حراء بر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نازل گردید. درباره كیفیت اولین آشنایی رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ با وحی و حامل آن جبرئیل، روایات متعددی در منابع تاریخی و حدیثی آمده است. در این روایات علاوه بر جنبه‌های تاریخی، نكاتی وجود دارد كه مربوط به مباحث كلامی نظیر ماهیت وحی و همچنین عصمت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌شود. با توجه به اختلافی كه در مبانی مذاهب اسلامی درباره مسائل فوق الذكر وجود دارد، روایت مزبور مورد تفسیرهای مختلف و حتی انكار قرار گرفته است.

[صدیقه طاهره]

در آغاز باید اشاره كنیم كه مجموع روایاتی كه درباره نخستین وحی به دست آمده از چند نفر مشخص از صحابه است كه میان نقل‌های آنان نقاط اشتراك و افتراق چندی وجود دارد. راوی اصلی ابن اسحاق درباره نخستین وحی عبید بن عمیر قتاده لیثی است. واسطه ابن اسحاق با عبید، وهب بن كیسان از موالی آل زبیر است. در این نقل پای عبدالله بن زبیر نیز در میان است، زیرا او از عبید می‌خواهد تا حكایت بعثت را نقل كند.[17] روایت دیگر از ابن اسحاق از زهری از عروه بن زبیر از عایشه است.[18] نقل دیگر واقعه از سلیمان شیبانی از عبدالله بن شداد است.[19] نقل دیگر از اسماعیل بن ابی حكیم از موالی آل زبیر است.[20] بلاذری نیز چند روایت از ابن عباس آورده است.[21] نقلی نیز از ابو مسیره دارد.[22] جابر بن عبدالله انصاری نیز از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ آغاز وحی را گزارش كرده است.[23]

[صدیقه طاهره]

در مجموع این نقلها یك نكته مسلم است و آن حضور زبیری‌ها و وابستگان به آنها است. دو نفر از موالی آل زبیر به علاوه عبدالله بن زبیر، عروه بن زبیر و نیز عایشه (كه عبدالله بن زبیر فرزند خواهرش بود) در بیشتراین نقلها حضور دارند؛ به علاوه عایشه و ابن عباس هیچ كدام از لحاظ سنّی نمی‌توانسته‌اند خود راوی مستقل ماجرا باشند. البته رخدادهای دوره مكه در بسیاری از موارد این شكل را دارد. اشكال حضور آل زبیر در این واقعه تا حدودی مربوط به ورقه بن نوفل، خدیجه ـ سلام الله علیهاـ و حكایتی است كه در ارتباط با نبوت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و ورقه نقل می‌كنند. می‌دانیم كه این طائفه، از تیره بنی اسد و از طائفه قریش‌اند. به هر روی باید قسمت‌های مهم این روایت را نقل و سپس مروری بر آنها داشته باشیم.
عایشه می‌گوید: اولین وحی بر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به صورت رؤیای صادقه بود كه در خواب بر وی الهام شده و در بیداری همچون سپیده صبح محقق می‌باشد. آنگاه او علاقه‌مند به انزوا برای تحنث شده و چندین روز و شب در غار حرا ماند تا این‌كه ملك بر او فرود آمده به او گفت: بخوان؛ محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ گفت: نمی‌توانم بخوانم. ملك او را فشار داد و مجدداً از او خواست تا بخواند. و باز او همان پاسخ را داد و همان فشار را تحمل كرد. بار سوم ملك، آیات نخست سوره علق را بر وی تلاوت كرد. محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ وحشت زده و مضطرب به خانه بازگشت و گفت تا برای رفع اضطراب او را بپوشانند. خدیجه ماجرا را پرسید و وقتی تردید رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ را دید گفت: خداوند تو را ضایع نخواهد كرد، تو اهل صله رحم و صدقه بوده و مردی مهمان‌نواز هستی. آنگاه خدیجه نزد ورقه بن نوفل رفت و از او درباره ماجرای فرود ملك پرسید. ورقه گفت: آن ملك همان ناموسی است كه بر موسی نازل شد. او آرزو كرد كه آن اندازه زنده بماند تا پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ را یاری كند.[24]

[صدیقه طاهره]

و ثورٍ و مَنْ أرسی ثبیراً مكانه و راقٍ لیرقی فی حراء و نازل[9]

در این باره كه آیا تحنّث در غار حرا یك سنّت مرسوم و جاری میان اعراب و یا قریش بوده، نمی‌توان اظهار نظر جدی كرد. پیشاپیش باید توجه داشت كه غار حرا ظرفیت بیش از چند نفر را نداشته و آن‌گونه كه در نقلها آمده، سنّت تحنث تنها در ماه رمضان بوده است. بدین ترتیب نمی‌توانسته سنت رایجی بوده باشد. ابن عباس می‌گوید: وقتی ماه رمضان فرا می‌رسید كسانی از قریش راهی حرا می‌شدند، یك ماه در آنجا اقامت می‌كردند و به فقیرانی كه نزد آنان می‌آمدند كمك می‌نمودند. این اقامت تا رؤیت هلال ماه شوال ادامه داشت. پس از آن به مسجد آمده، هفت بار طواف كرده و سپس به خانه می‌رفتند. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نیز چنین می‌كرد.[10] این امر مربوط به شمار اندكی از قریش بوده و همان‌گونه كه گذشت به احتمال قوی، اختصاص به حنفا داشته است، به ویژه كه گفته شده: عبدالمطلب بُنیاد گذار این سنت بوده است.[11] هم‌چنین گفته شده است كه، دیگر متألهان نیز پس از وی چنین می‌كرده‌اند، اما تنها از دو نفر یاد شده: یكی ورقه بن نوفل و دیگر ابو امیه بن مغیره.[12]