تاریخ قرآن کریم

[تسنیم]

بسمه تعالی

سلام عرض میکنم خدمت همه دوستان خوب قرآن پژوه برای آشنایی بیشتر خودم و شما عزیزان مطلبی رو تحت عنوان آموزش تاریخ قرآن مجید ذکر میکنم .این مطلب شامل چند بخشه که امروز اولین بخش اون رو برای شما قرار میدهم .انشاءالله مورد استفاده شما عزیزان قرار بگیرد .برای ظهور آقا امام زمان و شناخت روز افزون قرآن و اهل بیت (ع)صلوات.

برخى از اهداف آموزشى اين بخش عبارتند از:
1. آشنايى باكتابت و نگارش قرآن‏كريم در زمان رسول‏خدا، كاتبان وحى‏و ابزار كتابتِ وحى.
2. آگاهى از اقدام على‏بن ابى‏طالب(ع) در جمع آورى قرآن و ويژگى‏هاى مصحف آن حضرت.
3. كاوش در زمينه يكى از بحث‏انگيزترين موضوعات تاريخ قرآن پس از رحلت پيامبر اكرم(ص).
4. بررسى ادلّه موافقان و مخالفان جمع‏آورى قرآن پس از رحلت.
5. بررسى تاريخى و روايى تدوين قرآن كريم.
6. معرّفى بعضى از مصاحف معروف بزرگان صحابه.
7. تحقيقى‏در زمينه اقدام عثمان در جمع‏آورى دوم قرآن و توحيد مصاحف، علل و انگيزه‏ها، اعضاى كميته‏توحيد مصاحف، تعداد مصاحف‏عثمانى‏و سرنوشت اين مصاحف.
8. پاسخ به سؤالاتى از قبيل توقيفى بودن يا نبودن ترتيب آيه‏ها و سوره‏هاى قرآن و نحوه موضع‏گيرى اهل بيت در برابر جمع قرآن به‏دست دستگاه خلافت.
9. رديابى تاريخ اولين اعراب‏گذارى و نقطه‏گذارى قرآن.
10. سيرى در رسم‏الخط قرآن مجيد و فراز و نشيب تاريخى آن.
برخى از منابع مهم اين بخش عبارتند از:
بحار الانوار، ج‏89؛ الميزان، ج‏12، ص‏118 - 132؛ قرآن در اسلام؛ البيان فى تفسير القرآن؛ حقائق هامّة حول القرآن الكريم؛ صحيح بخارى؛ الاتقان، نوع 18؛ البرهان، نوع 13؛ التمهيد فى علوم القرآن، ج‏1؛مناهل‏العرفان، ج‏1؛ تاريخ القرآن، ابوعبدالله زنجانى؛ تاريخ قرآن، دكتر محمود راميار و دكتر سيّدمحمدباقر حجتى.

فصل اوّل‏تدوين قرآن در زمان رسول خدا(ص)



مقدمه

يكى از دقيق‏ترين مباحث علوم قرآنى، بررسى تاريخى نگارش و تدوين قرآن است. هر مسلمانى علاقه‏مند است با تاريخچه كتاب دينى خود آشنا گردد و از لابه‏لاى مدارك و منابع موجود، ميزان توجه و اهتمام مسلمانان صدر اسلام و ياران پيامبر اكرم(ص) را به اين كتاب مقدس به دست آورد. براى مسلمان جالب است بداند قرآنى كه اكنون بى‏هيچ تغيير و تحريفى در دست او قرار گرفته چه فراز و نشيبى را در بستر تاريخ پيموده است.
تاريخ به روشنى گواهى مى‏دهد كه عرضه وحى آسمانى بر مردم با چنان استقبالى روبه‏رو گرديد كه همگان را شگفت زده نمود. مسلمانان در دو زمينه <حفظ» و <كتابت قرآن» همه توان و امكاناتِ خويش را به كار گرفتند و با چنان شور و عشقى، پاى در اين عرصه گذاردند كه قلم از توصيف آن ناتوان است.

مرحله حفظ قرآن

در آغاز، پيامبر و ياران گرامى او به ضبط قرآن در سينه‏ها و حافظه‏ها، همت گماردند. عرب از اين نعمتِ خدادادى (حافظه قوى) در حدّ كمال برخوردار بود. آنها گرچه محروميّت‏هاى فراوانى داشتند، در هوش و قوّت حافظه سرآمد روزگار خويش بودند. آنان قصيده‏هاى بلند و طولانى را به‏راحتى حفظ مى‏نمودند و در حافظه خود ديوان‏هاى شعر را جاى مى‏دادند. عرب جاهلى گاه آن‏چه را فقط يك بار مى‏شنيد براى هميشه در خاطره خويش بايگانى مى‏نمود. اين ويژگى، آنان را زبانزد خاص و عام كرده بود.
قرآن با بيان سحرانگيز خود هم در قالب و هم در محتوا، زيباترين سخن و پيام را كه در عمق جان نفوذ مى‏كرد به چنين گروهى عرضه نمود. آيات و سوره‏هاى اوليه كه در مكه نازل مى‏شدند، مسجّع و تقريباً موزون بودند. آهنگ آيات و سوره‏ها چنان دلكش و جذّاب بود كه آنان را از خود بى‏خود مى‏كرد.
پيامبر اكرم(ص) نيز ياران خود را به حفظ آيات و سوره‏ها تشويق مى‏نمود. در آغاز رسالت در شهر مكه، نه شمار نويسندگان زياد بود و نه ابزار نوشتن فراهم؛ اين چنين بود كه مسلمانان عرب، قدرت حافظه خويش را در مقدس‏ترين راه به كار گرفته و سينه‏ها و قلب‏هاى خود را جايگاه آيات نورانى قرآن كردند.

مرحله كتابت قرآن

ضرورت نگارش قرآن كريم در زمان حيات رسول اكرم(ص) كاملاً روشن بود؛ زيرا اعتماد بر حفظ قرآن در حافظه‏ها نمى‏توانست اطمينان خاطر در مورد صيانت قرآن را فراهم سازد. از اين رو گرچه در عصر نزول، آنان كه سواد خواندن و نوشتن داشتند بسيار اندك بودند - به گونه‏اى كه بعضى شمار باسوادان مكه را كه با خطّ آن روز آشنايى داشته‏اند هفده تن ذكر كرده‏اند - اما پيامبر اسلام به جهت اهتمام خاصّ به قرآن براى نوشتن وحى، آنان را كه نوشتن مى‏دانستند برگزيد تا با دقت به‏ثبت و ضبط آيات اقدام نمايند و هرگاه آياتى از قرآن نازل مى‏گشت، نويسندگان وحى را فرا خوانده آنان را به نوشتن وحى فرمان مى‏داد. اين گروه <كُتّاب وحى» ناميده مى‏شدند.

كاتبان وحى

در شماره كاتبان وحى اختلاف زيادى وجود دارد. حافظ بن عساكر(م 571ق.) در تاريخ دمشق 23 نفر را ياد مى‏كند؛ ابوشامه در تلخيص اين تاريخ، نام 25 نفر را مى‏برد؛ شبر املسى(م 1087ق.) تعداد را به چهل نفر مى‏رساند و حال آن كه حافظ عراقى(م 806ق.) قبلاً نام 42 نفر را به نظم درآورده بود. برهان حلبى در حواشى شفا 43نفر به نام مى‏شمارد. مجتهد زنجانى نيز همين عدد را نقل مى‏كند.
در ميان مستشرقان، بلاشر فرانسوى مى‏گويد: <تعداد كاتبان وحى به چهل نفر مى‏رسيد.» صورتى را كه محدّثان و مورّخان داده‏اند با توجه به زمان روى آوردن صحابه به‏اسلام مى‏توان بدين ترتيب تنظيم كرد:
نويسندگان دورانِ مكه: خلفاى چهارگانه، شرحبيل بن حسنه (م‏18ق.)، عبدالله‏بن سعدبن أبى السّرح (م‏37ق.)، خالدبن سعيدبن عاص‏بن اميّه، طلحه، زبير (م‏36ق.)، سعد بن ابى وقاص(م‏55ق.)، عامربن فهيره(م‏4ق.)، علاءبن حضرمى(م‏21ق.)، معيقيب‏بن ابى فاطمه(م‏40ق.)، ارقم‏بن ابى الارقم (م‏11ق.)، حاطب‏بن عمرو، حاطب بن ابى بلتعه (م‏30ق.)، مصعب بن عمير، عبدالله بن جحش، جهم بن قيس و سالم مولى ابى حذيفه (م‏12ق.).
نويسندگان دوران مدينه: در آغاز بيشتر اُبىّ بن‏كعب نويسندگى را انجام مى‏داد. آن‏گاه زيدبن ثابت كه آموخته‏تر و ورزيده‏تر شده و كتابت را نزد اسيران بدر تكميل كرده بود، بيشتر در محضر پيامبر حضور مى‏يافت. كسانى كه بعدها به اين جمع پيوستند عبارتند از: عبدالله بن رواحه(م‏8ق.)، ثابت بن قيس(م‏12ق.)، حنظلة بن ربيع(م‏45ق.)، حذيفة بن يمان(م‏36ق.)، علاء بن عقبه، جهيم بن الصّلت، عبدالله بن زيد(م‏63ق.)، محمد بن مسلم(م‏43ق.)، حنظله بن ابى عامر(م‏3ق.)، عبدالله بن عبدالله بن ابىّ بن سلول، ابوزيد قيس بن سكن، عقبة بن عامر(م‏58ق.)، معاذ بن جبل، ابو ايوب انصارى(م‏52ق.)، مغيرة بن شعبه(م‏50ق.)، ابوسفيان و دو پسرش يزيد و معاويه، عبدالله بن ارقم(م‏44ق.) وحويطب بن عبدالعُزّى(م‏54ق.) را نيز گفته‏اند كه از سال هشت هجرى در اين جمع بوده‏اند. بدين ترتيب 45 تن از صحابه در كتابت وحى شركت داشته‏اند.(1)
ابوعبدالله زنجانى پس از آن كه نام 43 تن را به عنوان كاتبان وحى ذكر مى‏كند، مى‏گويد: <آنان كه بيشترين كتابت و ملازمت را با پيامبر داشتند، زيدبن ثابت و على بن ابى‏طالب(ع) بودند».(2)
در مورد على(ع) تقريباً همه تصريح دارند كه از كاتبان اوليه و مداوم وحى بوده‏است.(3) لازم است بدانيم غير از كاتبان وحى، نويسندگانى بوده‏اند كه عهدنامه‏ها، صلحنامه‏ها و يا نامه‏هاى معمولى را براى پيامبر مى‏نوشته‏اند و احتمال آن كه نام اين افراد در شمار كاتبان وحى قرار گرفته باشد، بعيد به نظر نمى‏رسد. يعقوبى در تاريخ خود مى‏نويسد:
براى رسول خدا نويسندگانى بود كه وحى و نامه و عهدنامه‏ها را مى‏نوشتند كه عبارتند از: على بن ابى‏طالب، عثمان بن عفّان، عمر و بن عاص بن اميه، معاوية بن ابى سفيان، شرحبيل بن حسنه، عبدالله بن سعد بن ابى سرح، مغيرة بن شعبه، معاذ بن جبل، زيد بن ثابت، حنظلة بن ربيع، ابىّ بن كعب، جهيم بن صلت و حصين بن نمير.(4)
در مورد معاويه گفته‏اند كه او نامه‏ها و رسائل و عهدنامه‏ها را مى‏نوشته است.(5)
ابن شهر آشوب در مناقب در ذكر كاتبان وحى مى‏نويسد:
على(ع) بيشتر، كتابت وحى مى‏نمود و غير وحى را نيز مى‏نوشت. اُبىّ‏بن كعب و زيدبن ثابت وحى را مى‏نوشتند. زيد و عبدالله بن ارقم به پادشاهان نامه مى‏نوشتند. علاء بن عقبه و عبدالله بن ارقم قبالات را مى‏نوشتند. زبيربن عوام و جهيم بن صلت كتابت صدقات را داشتند. عثمان، خالد و ابان (دو فرزند سعيد بن عاص)، مغيرة بن شعبه، حصين بن نمير، علاء بن حضرمى، شرحبيل بن حسنه، حنظلة بن ربيع اسدى و عبدالله بن سعد بن ابى سرح - كه خائن در كتابت بود و رسول خدا او را لعن نمود و مرتد گشت - براى پيامبر كتابت مى‏نمودند.(6)
ابن ابى الحديد مى‏گويد:
محققان تاريخ‏نويس برآنند كه وحى را على(ع) و زيدبن ثابت و زيدبن ارقم مى‏نوشتند و حنظلة بن ربيع و معاوية بن ابى سفيان براى پيامبر نامه‏هاى پادشاهان و رؤساى قبايل و... را مى‏نوشتند.(7)
بدين ترتيب روشن مى‏گردد كه تنها در مورد عده‏اى محدود از صحابه پيامبر كه كتابت وحى را بر عهده داشته‏اند اتفاق نظر وجود دارد و بسيارى از آنها كه نامشان در شمار كاتبان وحى آمده است؛ كتابت غير وحى را بر عهده داشته‏اند.
رافعى پس از بيان اين نكته كه در تعيين نويسندگان وحى، اختلاف نظر وجود دارد، مى‏نويسد:
در مورد پنج تن كه عبارتند از: على بن ابى‏طالب، معاذ بن جبل، ابىّ بن كعب، زيدبن ثابت و عبدالله‏بن مسعود اتفاق نظر وجود دارد.(8)

ابزار كتابت قرآن

ابزار نويسندگى در عصر نزول قرآن بسيار ساده بود. مسلمانان از هرچه كه نوشتن بر آن امكان‏پذير بود، استفاده مى‏كردند. در بسيارى از احاديثِ جمع‏آورى و كتابت قرآن كريم، از اين ابزار نامى به ميان آمده است كه همه قرآن‏شناسان بر آنها اتفاق نظر دارند.
1. عُسُب جمع عسيب: چوب خرما كه برگ‏هايش را مى‏كندند و در قسمت پهن آن مى‏نوشتند.
2. لِخاف جمع لَخفة: سنگ‏هاى كوچك و صفحه‏هاى نازك سنگ.
3. رِقاع جمع رَقعة: برگ‏هاى كاغذ، درخت يا پوست نازك.
4. اَديم جمع اَدَم يا اُدْم: قطعات پوست دباغى شده حيوانات.
5. اَكْتاف جمع كَتِفْ: استخوان شتر يا گوسفند.
6. اَقْتاب جمع قتب: تخته چوبى كه بر پشت شتر مى‏گذاشتند كه بر آن بنشينند.
7. اَضلاع جمع ضِلع: استخوان‏هاى صاف دنده‏هاى حيوانات.
8. حرير: پارچه ابريشمى كه گاهى قرآن را بر آن مى‏نوشتند.
9. قراطيس: جمع قرطاس به معناى كاغذ.
10. شِظاظ: نوعى چوب.(9)
دكتر راميار مى‏نويسد:
اعراب كاغذ را از قديم مى‏شناختند. آن هنگام كاغذ در هند ساخته مى‏شد و از آن‏جا به يمن مى‏فرستادند، و توسط كاروان‏هاى تجارتى تابستانى و زمستانى از يمن به شام و از آن‏جا به روم مى‏رفت و عربستان آن موقع واسطه تجارت جنوب و شمال بود.(10)

چگونگى كتابت آيات قرآن


الف) كتابت به حسب ترتيب نزول آيات

كاتبان و نويسندگان وحى، آيات هر سوره را كه با بسم الله الرّحمن الرحيم آغاز مى‏گشت، به ترتيب نزولِ آن، به دستور شخص پيامبر(ص) مى‏نوشتند. آنان موظف به رعايت ترتيب نزول آيات بودند. در حقيقت، تنظيم آياتى كه نازل مى‏گشت زيرنظر و با اشراف كامل پيامبر صورت مى‏گرفت و اجتهاد و نظر شخصى هيچ يك از نويسندگان نمى‏بايست در اين امر دخالتى داشته باشد. همين چينش و تنظيم آيات نازل شده در كنار يكديگر بود كه سوره‏اى از قرآن را تشكيل مى‏داد و تحدّى و مبارزه‏طلبى قرآن نيز به همين سوره‏ها صورت مى‏گرفت.
پيامبر و نويسندگانى كه كتابت وحى را بر عهده داشتند و آيات را پى در پى و به ترتيب نزول مى‏نوشتند، هرگاه <بسمله» ديگرى نازل مى‏شد درمى‏يافتند كه سوره قبل پايان يافته و سوره‏اى ديگر آغاز گشته است. در حديثى از امام صادق(ع) مى‏خوانيم: كانَ يُعرفُ اِنقضاءُ سورةٍ بِنُزُولِ بسم الله الرحمن الرحيم ابتداء لأُخرى؛(11) پايان هر سوره‏اى به واسطه نزول بسم الله الرحمن الرحيم در آغاز سوره ديگر شناخته مى‏شد.
ابن عباس گفته است: <پيامبر(ص) با نزول بسم الله الرّحمن الرّحيم مى‏دانست كه سوره قبلى پايان يافته و سوره ديگرى آغاز گشته است.»(12)
بدين ترتيب آيات قرآن براساس ترتيبى طبيعى، كه همان ترتيب نزول بود، در قالب سوره‏ها مرتّب شدند؛ آيات مكى در سوره‏هاى مكى و آيات مدنى در سوره‏هاى مدنى. هرچند گاه ممكن بود تكميل سوره‏اى كه آياتش پاره‏پاره نازل مى‏گشت مدتى به طول انجامد.

ب) كتابت، بدون رعايت ترتيب نزول، به دستور پيامبر(ص)

در بخش اول در فصل مربوط به عناوين قرآن دانستيم كه يكى از عناوين و اوصاف قرآن، <متشابه» است؛ يعنى قرآن كتابى است كه آياتش باهم هماهنگى كامل دارند. همين امر مى‏تواند يكى از دلايلى باشد كه روشنگر نوعى ديگر از تدوين و كتابت آيات قرآن است. براساس مدارك تاريخى گاه آيه يا آياتى نازل مى‏شده ولى پيامبر به نويسندگان وحى، دستور مى‏داده است كه آن آيه يا آيات را در لابه‏لاى سوره‏اى كه قبلاً نازل شده و پايان يافته بود، قرار دهند. اين گونه تنظيم آيات كه خارج از روال طبيعى نزول آيات بوده است، نيازمند به تصريح و تعيين شخص پيامبر داشت و بى‏گمان حكمت و مصلحتى در آن نهفته بوده.
ابن عباس مى‏گويد: زمانى بر پيامبر خدا(ص) مى‏گذشت و سوره‏هايى چند بر او نازل مى‏گشت. وقتى آياتى بر او نازل مى‏شد بعضى از نويسندگان را احضار كرده مى‏فرمود: <اين آيات را در سوره‏اى كه فلان خصوصيات را دارد بگذاريد.»(13)
در نقل ديگرى از ابن عباس آمده است كه آخرين آيه‏اى كه نازل گشت آيه واتَّقُوا يوماً تُرجعون فِيه إلى اللهِ بود. جبرئيل به پيامبر اعلام نمود كه آن را آيه 280 سوره بقره قرار دهد.(14)
البته لازم است بدانيم كه اين نوع تنظيم آيات در اسناد تاريخى بسيار كم گزارش شده است و تنظيم عمده آيات به همان ترتيب طبيعى نزول بوده است. با يك نمونه ديگر از اين آيات آشنا مى‏شويم:
عثمان بن ابى العاص مى‏گويد: در محضر پيامبر(ص) نشسته بودم كه جبرئيل بر او نازل شد. پيامبر فرمود كه جبرئيل مرا امر نمود كه آيه اِنّ الله يأمر بالْعَدْلِ والاحسان وإيتاء ذى الْقُربى... را در اين موضع از سوره نحل قرار دهم و آيه، ميان آيات استشهاد و آيات عهدِ سوره نحل قرار داده شد.(15)

ج) كتابت، بدون رعايت ترتيب نزول، به اجتهاد صحابه

در برخى از سوره‏هاى قرآن كريم، ترتيب و تنظيم آيات، مطابق با ترتيب طبيعى نزول نيست و مدركى نيز در دست نيست كه تنظيم آن را به پيامبر(ص) نسبت دهد.
مجلسى(ره) در بحارالانوار يكى از اين سوره‏ها را سوره <ممتحنه» ذكر مى‏كند. نُه آيه اول اين سوره در سال هشتم هجرى در شأن حاطب بن ابى بلتعه نازل شده‏است.(16)
به دنبال اين آيات، دو آيه وجود دارد كه نزول آن به سال ششم هجرى پس از صلح حديبيّه در شأن فرار زنى به نام سبيعه اسلميه يا كلثوم بنت عقبه، اتفاق افتاده است.(17) نزول آيه دوازدهم در سال نهم هجرت بوده كه مربوط به بيعت زنان است.(18)
آخرين آيه اين سوره، كاملاً با آيات اوليه از نظر محتوا هماهنگ است.(19)

توقيفى بودن يا نبودن نظم آيات

به دنبال مطالبى كه در زمينه چگونگى كتابت آيات قرآن كريم ذكر گرديد، دوپرسش اساسى وجود دارد كه پاسخ يكسانى به آن داده نشده است:
1. آيا ترتيب آيات در هر سوره به دستور پيامبر بوده‏است؛ يعنى توقيفى است يااجتهادى؟
2. آيا ترتيب سوره‏هاى قرآن توقيفى است يا اجتهادى؟(20)
آن‏چه از مفاد بند الف و ب در بحثِ چگونگى كتابت آيات به دست مى‏آيد، توقيفى بودن تنظيم آيات يك سوره است. امّا بند ج در همين قسمت، خلافِ آن را اثبات مى‏كند. راستى تنظيم سوره‏هايى نظير سوره ممتحنه چگونه صورت گرفته است؟
آيا ترتيب آيات در تمام سوره‏ها توقيفى بوده است؟
آيا ترتيب آيات در اكثر سوره‏ها توقيفى بوده و در برخى اجتهادى؟
آيا ترتيب آيات در مورد بعضى از سوره‏ها توقيفى و در مورد بعضى ديگر اجتهادى بوده است؟
پاسخ به اين سؤالات از آن جهت مهم است كه در به تصوير كشيدن سيماى تاريخى تدوين قرآن، بسيار كارساز است.
بسيارى از مفسّران و قرآن‏پژوهان به توقيفى بودن قرآن پاسخ مثبت داده‏اند.
جلال الدين سيوطى مى‏گويد: <اجماع و نصوص فراوان دلالت بر توقيفى بودن ترتيب آيات دارند و ترديدى در اين امر نيست.»(21)
وى در اين زمينه به چند روايت استناد كرده‏(22) مى‏گويد:
از جمله نصوصى كه اجمالاً بر توقيفى بودن آيات دلالت دارند، رواياتى هستند كه قراءت سوره‏هاى مختلف قرآنى را در زمان‏ها و مكان‏هاى مختلف براى پيامبر نقل كرده‏اند؛ مثلاً در صحيح بخارى آمده است كه، پيامبر سوره اعراف را در نماز مغرب قراءت مى‏فرمود و يا هل أتى على الإنسان و ألم تنزيل را صبح‏هاى جمعه قراءت مى‏كرد....(23)
قاضى ابوبكر باقلانى در كتاب انتصار گفته است: <ترتيب آيات، امرى واجب و فرمانى لازم است. جبرئيل مى‏گفت: فلان آيه را در فلان جا قرار دهيد.»
وى هم‏چنين معتقد است امّت، ترتيب آيات هر سوره و مواضع آن را از ناحيه پيامبر ثبت نموده، همان گونه كه قراءات را از آن حضرت دريافت كرده است.
مكى و ديگران گفته‏اند:
ترتيب آيات در سوره‏ها به دستور پيامبر بوده است و چون حضرت به ثبت <بسمله» در سوره براءت فرمان نداد، اين سوره بدون <بسمله» رها گرديد.(24)
ابن حصّار معتقد است كه قرار دادن آيات به جاى خويش، منحصراً با وحى انجام‏گرفته است. پيامبر بود كه مى‏فرمود: فلان آيه را در فلان سوره قرار دهيد و از تلاوت خود پيامبر(ص) به همين ترتيب كنونى با نقل متواتر يقين حاصل گشته است.(25) بيهقى نيز همين عقيده را دارد.(26)
زركشى دليل ديگرى براى توقيفى بودن نزول مى‏آورد:
اصحاب، قرآن را همان گونه كه از پيامبر(ص) شنيدند، نوشتند؛ بدون آن كه چيزى را مقدّم يا مؤخر دارند. تلاش صحابه در جمع‏آورى قرآن در يك موضع بود و نه در ترتيب و نظم بخشيدن به آن؛ چرا كه قرآن در لوح محفوظ به همين صورتى كه در مصاحف فعلى ما وجود دارد، نوشته شده بود. خداوند آن را يك مرتبه به صورت كامل به آسمان دنيا نازل كرد (باتوجه به آيات نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدر) سپس به صورت متفرق و به تدريج در طول زندگى پيامبر(ص) بر آن حضرت نازل مى‏شد.(27)
زركشى از قول ابوالحسين بن فارس(احمد بن فارس بن زكريا) نيز نقل مى‏كند كه جمع آيات در سوره‏ها توقيفى است و پيامبر متولى اين كار بوده است.(28)
امّا آيا واقعيت نيز همين است؟ آيا ترتيب تمام آيات در تمام سوره‏هاى قرآن توقيفى است؟
اگر چنين است بايد تمام آيات مكى در سوره‏هاى مكى و تمام آيات مدنى در سوره‏هاى مدنى قرار داشته باشند؛ در حالى كه مدعيان همين نظريه، نظير سيوطى و زركشى در نوشته‏هاى خود به تفصيل از آيات مستثنيات (آيات مكى در سوره‏هاى مدنى و به عكس) سخن گفته و نمونه‏هاى آن را برشمرده‏اند. اگر كسى بگويد پيامبر گاهى از اوقات، خودش اين ترتيب را بر هم مى‏زد و اين نيز عين توقيفى بودن است، پاسخ روشن است: همان طور كه پيش از اين گفتيم چنين اقدامى از سوى پيامبر - كه دستور دهد آيه‏اى در فلان موضع از سوره قبلى قرار داده شود - چند مورد بيشتر گزارش نشده است. اكثر كسانى كه به توقيفى بودن ترتيب همه آيات نظر داده‏اند، به‏همين موارد استناد كرده‏اند. آنان يك حكم كلى و سراسرى براى همه آيات الهى را براساس يك روايت از عثمان بن ابى العاص يا ابن عباس صادر كرده‏اند؛ در حالى كه نقل آنها فقط در مورد تعيين جايگاه يك آيه بوده است.
استدلالى كه جلال الدين سيوطى بر توقيفى بودن همه آيات نموده است، نيز تامّ نيست؛ زيرا اين كه قراءتِ سوره‏هايى از قرآن را در زمان‏ها و مكان‏هاى مختلف به پيامبر نسبت داده‏اند، اولاً، شامل همه سوره‏ها نمى‏شود و ثانياً، سخن در تدوين و تنظيم آيات است و نه قراءت آن، اين تنظيم هم در زمان حيات پيامبر و هم پس از رحلت انجام گرفته است و قراءت آن حضرت، امكان تقديم و تأخير آيات در سوره‏ها از سوى ديگران را نفى نمى‏كند.
استدلال زركشى از همه عجيب‏تر است؛ زيرا رواياتى كه از شيعه و سنى بيانگر نزول قرآن از لوح محفوظ به آسمان چهارم يا آسمان دنيا هستند، هيچ گونه دلالتى بر اين كه قرآن به همين ترتيب فعلى در لوح محفوظ نوشته شده بوده است، ندارند و اساساً آن روايات ناظر به امرى فراتر از كتابتند.
حقيقت اين است كه نمى‏توان از نظريّه توقيفى بودن ترتيب تمام آيات دفاع نمود و ناچار بايد به سراغ سؤال ديگر رفت.
نويسنده التمهيد عقيده دارد كه در تعدادى اندك از سوره‏هاى قرآن كريم ترتيب طبيعى نزول وجود ندارد و نصّ خاصى هم از طرف پيامبر در ارتباط با تنظيم آيات آن در دست نيست. بنابراين به ناچار بايد حكم به توقيفى نبودن ترتيب اين سوره‏ها نمود.(29)
اما علامه طباطبائى با اين كه معتقد به توقيفى بودن ترتيب آيات در اكثر سوره‏هاى قرآن كريم است، در عين حال تعداد سوره‏هايى را كه تنظيم بعضى از آيات در آنها به اجتهاد و رأى صحابه صورت گرفته‏است، اندك نمى‏داند. به نظر علامه وقوع برخى از آياتى كه به صورت متفرّق نازل شده در جايى كه فعلاً قرار دارند، خالى از مداخله اجتهادى صحابه نبوده است و اين مسأله از ظاهر روايات جمع اول قرآن (در زمان خليفه اول) به دست مى‏آيد.
علامه با استناد به روايتى كه از طرق شيعه و سنّى در نحوه تنظيم آيات سوره‏ها وجود دارد - مبنى بر اين كه مسلمانان، آيات را به همان ترتيب نزول مى‏نوشتند تا وقتى كه <بسمله» نازل مى‏شد و آن‏گاه همه مى‏فهميدند سوره پايان يافته و سوره ديگرى آغاز گشته است - استدلال مى‏كند كه اين روايات، صراحت دارند آيات قرآن نزد پيامبر به ترتيب نزول مرتّب شده بودند؛ آيات مكى در سوره‏هاى مكى و آيات مدنى در سوره‏هاى مدنى. اگر اينك ما اختلافى را در مواضع آيات مشاهده مى‏كنيم، مربوط به اجتهاد صحابه است. روايات غيرقابل شمارشى از اسباب نزول، دلالت دارند كه آيات فراوانى در سوره‏هاى مدنى هستند كه در مكه نازل شده‏اند و آياتى نيز در اواخر عمر پيامبر(ص) نازل شده‏اند، امّا در سوره‏هايى كه نزولشان در اوايل هجرت است، قرار گرفته‏اند.(30)
در بيانى كه از الميزان نقل گرديد، علامه عقيده به توقيفى نبودن ترتيب گروهى از آيات در جمع‏آورى قرآن پس از رحلت دارد، امّا در زمان حيات پيامبر اكرم، كه خود آن حضرت ناظر در امر كتابت قرآن بوده است، بى‏گمان چنين امرى اتفاق نيفتاده و ترتيب، توقيفى بوده است.(31)

منابع و پیوستها:
1 . دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص‏264-262.
2 . تاريخ القرآن، ص‏42.
3 . دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص‏266.
4 . تاريخ يعقوبى، ج‏2، ص‏80.
5 . دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص‏267.
6 . مدخل التفسير، ص‏240.
7 . همان، ص‏241.
8 . اعجاز القرآن، ص‏32.
9 . ر.ك: بحار الانوار، ج‏89، ص‏40.
10 . تاريخ قرآن، ص‏277.
11 . التمهيد، ج‏1، ص‏212.
12 . همان‏جا؛ الميزان، ج‏12، ص‏127 و 128.
13 . البرهان، ج‏1، ص‏334؛ الاتقان، ج‏1، ص‏190، نوع 18.
14 . مجمع البيان، ج‏2، ص‏394.
15 . الميزان، ج‏12، ص‏127؛ الاتقان، ج‏1، ص‏190.
16 . حاطب بن ابى بلتعه، اسلام آورد و به مدينه هجرت نمود؛ در حالى كه همسرش در مكه باقى مانده بود. قريش از اين نگران بودند كه پيامبر(ص) به جنگ با آنان برخيزد. بنابراين از همسر حاطب خواستند تا در ضمن نامه‏اى كه به حاطب مى‏نويسد اخبارى را در اين زمينه از او جويا شود. نامه‏اى نوشتند و حاطب نيز در جواب آنان در نامه‏اش اطلاع داد كه پيامبر قصد جنگ دارد. نامه را به دست زنى به نام صفيّه داد. وى نامه را در موى سر خويش پنهان نمود و حركت كرد. در اين هنگام جبرئيل نازل شد و پيامبر را آگاه نمود. حضرت، على(ع) و زبير بن عوام را به جست‏وجوى آن زن فرستاد. وقتى او را يافتند اميرالمؤمنين فرمود: نامه كجاست؟ زن انكار نمود. او را بازرسى نمودند ولى چيزى نيافتند. زبير گفت: ما با او چيزى نديديم. على(ع) فرمود: به خدا قسم، پيامبر به ما دروغ نگفته است... آن‏گاه رو به زن نمود و فرمود: به خدا قسم، يا نامه را مى‏دهى يا سرت را نزد رسول خدا خواهم برد! زن نامه را داد و على(ع) آن را خدمت پيامبر آورد. پيامبر به حاطب فرمود: اين چيست؟ او سوگند خورد كه نفاق نكرده وتنها به خاطر حسن برخورد قريش با همسرش مى‏خواسته پاداشى به آنها بدهد. در اين حال خداوند اين آيات را بر پيامبر نازل فرمود. (الميزان، ج‏29، ص‏235)
17 . سبيعه اسلميه زن مسلمان مهاجرى بود كه شوهر كافر خويش را رها و به مدينه فرار نمود و نزد پيامبر آمد. شوهرش به دنبال او به حضور پيامبر رسيد و آمدن او مصادف با صلح حديبيّه بود و پيامبر با قريش عهد بسته بود كه هركس از قريش به مسلمانان پناهنده شود، آن را برگرداند. در چنين شرايطى بود كه اين دو آيه نازل گشت.
18 . در هنگام فتح مكه وقتى پيامبر، كه بر روى صفا بود، از بيعت مردان فارغ گشت، زنان نيز آمدند تا با او بيعت نمايند. پس اين آيه نازل گشت. (مجمع البيان، ج‏9، ص‏413)
19 . ر.ك: بحارالانوار، ج‏89، ص‏70-67؛ و التمهيد، ج‏1، ص‏214.
20 . پاسخ به اين سؤال، در فصل چهارم همين بخش خواهد آمد.
21 . الاتقان، ج‏1، ص‏189، نوع 18.
22 . دو مورد آن قبلاً در بند ب مربوط به كتابت، بدون رعايت ترتيب نزول، به دستور پيامبر ذكر شد.
23 . همان، ص‏191 و 192.
24 . همان، ص‏193.
25 . همان، ص‏194.
26 . همان، ص‏195.
27 . البرهان، ج‏1، ص‏331.
28 . همان.
29 . التمهيد، ج‏1، ص‏214.
30 . الميزان، ج‏12، ص‏127 و 128.
31 . ملتزم شدن به آن‏چه علامه در الميزان فرموده است، پيامدهاى نامقبولى دارد؛ زيرا اولاً، وقتى ما به‏توقيفى‏بودن ترتيب آيات در زمان حيات‏پيامبر(ص) اعتقاد داشتيم،بدين معناست كه تخلّف از آن بر هيچ مسلمانى جايز نيست. حال اگر چنين ترتيبى به صورت گسترده پس از رحلت درهم ريزد و بسيارى از آيات به ترتيبى غير از ترتيب مورد نظر پيامبر، تنظيم گردند، بدون شك خدشه‏اى بر قداست و مصونيّت قرآن وارد گشته است. اين تغيير و جابه‏جايى در مورد تنظيم سوره‏ها چندان زيان‏بخش نيست؛ زيرا هر سوره به منزله يك واحد و مجموعه مستقل در قرآن مطرح است، همان‏گونه كه ما مى‏توانيم براى قراءت قرآن، سوره‏هاى گوناگون را گزينش كنيم، چينش سوره‏ها نيز اگرچه بر خلاف ترتيب نزول باشند، در اصل قرآن اختلالى ايجاد نمى‏كند. اين حكم هرگز نمى‏تواند در مورد آياتِ يك سوره صادق باشد. آيات، يك مجموعه به هم پيوسته و حساب‏شده‏اند و تغيير و جابه‏جايى، آن‏هم در بُعد وسيعِ آن، به‏نوعى تحريف مى‏انجامد.
ثانياً، بخش مهمّى از اعجاز قرآن در وراى همين نظم آياتش نهفته است. وقتى قرآن حتى به آوردن يك سوره تحدّى مى‏كند، نظم آيات آن نيز مورد نظر است. بدون شك نقشى را كه تنظيم كلمات در قالب يك‏آيه ايفا مى‏كنند، تنظيم آيات در قالب يك سوره نيز، كم يا بيش بر عهده دارند. براى از بين بردن لطافت و زيبايى يك قصيده كافى است كه يك مصرع از آن جابه‏جا گردد. قرآن بسى دقيق‏تر و حساب‏شده‏تر از يك قصيده تنظيم شده‏است؛ بلكه اساساً مقايسه ميان اين دو صحيح نيست. هرگونه جابه‏جايى آيات به‏وضوح ناهمگونى و عدم سازش را نمايان مى‏ساخته است و حافظان قرآن خود بهتر از هركس ديگر آن را احساس مى‏كرده‏اند.
از پيامدهاى چنين التزامى كه بگذريم، اصل اين عقيده نيز با مبناى علّامه سازگارى ندارد؛ زيرا علّامه كه از گستردگى آيات مستثنيات سخن به ميان آورده است، به استناد و اتّكاى روايات غيرقابل شمارش اسباب نزول در اين زمينه است (الميزان، ج‏11، ص‏128)، و اين در حالى است كه خود ايشان در موارد ديگر به‏شدّت، اعتبار روايات اسباب نزول را مورد ترديد قرار مى‏دهد.
مسأله ديگر، عدم وجود اختلاف در ترتيب آيات سوره‏ها ميان صاحبانِ مصاحف متعدد است؛ چه آنان كه نوشته‏هاى قرآنىِ خود را در زمان حيات پيامبر در دست داشته‏اند، و چه آنان كه پس از رحلت به اين كار روى آوردند و آن‏چه مطرح است اختلاف در ترتيب سوره‏هاى مصاحف اصحاب است و يا اختلاف در شماره سوره‏ها. بدون ترديد اگر در تنظيم آيات پس از رحلت پيامبر، اجتهاد صحابه دخالت مى‏كرد، اختلاف نظر، آن هم در طيفى بسيار گسترده پديدار مى‏گشت و چون چنين چيزى وجود ندارد، بايد حتى در مورد آيات مستثنيات چاره‏اى ديگر انديشيد؛ نه آن كه آنها را با دخالت رأى و نظر صحابه مرتبط دانست.
اشكال ديگر به اين نظريّه، وجود انبوه حافظان قرآن كريم در ميان مسلمانان بوده است. حافظانى كه سوره‏ها را در زمان رسول خدا(ص) حفظ كرده و همواره قراءت قرآن را بهترين كار خود به حساب مى‏آورده‏اند، آيا با وجود اين گروه، امكان تخطّى از ترتيب پيامبر اكرم آن هم با اين گستردگى وجود داشته است؟
آرى، فى الجمله مى‏توان پذيرفت كه در تعدادى اندك از سوره‏هاى قرآن كريم ترتيب توقيفى نيست و در هنگام جمع‏آورى قرآن پس از رحلت در تنظيم معدودى از آيات جابه‏جايى‏هايى صورت گرفته است.
32 . چهار ماه بعد از جنگ احد، پيامبر چهل يا به روايتى هفتاد تن از برگزيدگان انصار را كه <قُرّاء» ناميده مى‏شدند به تقاضاى رئيس قبيله بنى عامر براى آموزش قبيله بدان‏جا فرستاد. در رأس آنها <منذر بن عمرو» بود كه پيش از اسلام هم نوشتن مى‏دانست. در <بئر معونه»، كه آبى است در كوه بر سر راه مدينه به مكه، كافران بر سر آنها ريخته، همه را كشتند. پيامبر چنان از اين حادثه متأثر گشت كه تا يك ماه در قنوت نماز صبح بر آنها به اسم و رسم نفرين مى‏كرد. (محمود راميار، تاريخ قرآن، ص‏230)

[ذهن آزاد]

دوست گرامي جناب تسنيم

مطالب بسيار خوبي را بازگو كرديد كه پاسخ گوي بسياري از سئوالات من در اين حوزه بود. اما چند پرسش مطرح است.
1- آيا اجتهادي بودن تنظيم برخي سوره ها خدشه اي به كليت قرآن وارد نمي كند؟ بهر حال اين بدين معني است كه نظراتي به غير از نظر شخص پيامبر در ترتيب و تنظيم آيات وارد شده است.
2- چرا ترتيب آيات در قرآن هاي فعلي مطابق شان نزول نيست؟ آيا اين امر به خواست خود پيامبر بوده و يا در اين خصوص نيز اجتهاد ديگران وارد شده است.؟
3- نام گذاري آيات با چه منطقي بوده و آيا اين نيز اجتهادي است؟
4- آيا داستان شك كعب ابن ابي سرح كه يكي از كاتبان وحي بوده و از مدينه به مكه فرار مي كند صحت دارد؟ همچنين حكم دستگيري او در جريان فتح مكه، وساطت عثمان و توبه ي او درست است؟
5- آيا بعد از فوت پيامبر دوراني بوده كه قرآن هاي مختلفي وجود داشته كه با هم اختلاف داشته اند و در جريان يكسان سازي آنها سوزانده شدند؟

[تسنیم]

دوست گرامي جناب تسنيم

مطالب بسيار خوبي را بازگو كرديد كه پاسخ گوي بسياري از سئوالات من در اين حوزه بود. اما چند پرسش مطرح است.
1- آيا اجتهادي بودن تنظيم برخي سوره ها خدشه اي به كليت قرآن وارد نمي كند؟ بهر حال اين بدين معني است كه نظراتي به غير از نظر شخص پيامبر در ترتيب و تنظيم آيات وارد شده است.
2- چرا ترتيب آيات در قرآن هاي فعلي مطابق شان نزول نيست؟ آيا اين امر به خواست خود پيامبر بوده و يا در اين خصوص نيز اجتهاد ديگران وارد شده است.؟
3- نام گذاري آيات با چه منطقي بوده و آيا اين نيز اجتهادي است؟
4- آيا داستان شك كعب ابن ابي سرح كه يكي از كاتبان وحي بوده و از مدينه به مكه فرار مي كند صحت دارد؟ همچنين حكم دستگيري او در جريان فتح مكه، وساطت عثمان و توبه ي او درست است؟
5- آيا بعد از فوت پيامبر دوراني بوده كه قرآن هاي مختلفي وجود داشته كه با هم اختلاف داشته اند و در جريان يكسان سازي آنها سوزانده شدند؟

سلام به شما دوست خوبم. در پاسخ به سوال اول و دومتان شما را ارجاع میدهم به همین مطلب ( تاریخ قرآن ) قسمت پیوستها شماره سی و یک (31 ) . واما سوال سوم شما :

اکثر مفسران و دانشمندان علوم قرآنی‌، نظر به توقیفی بودن نام سوره‌های قرآن کریم دارند معتقدند که این امر به صلاحدید شخص پیامبر اکرم‌(ص)اانجام پذیرفته است‌.(ر.ک‌: تاریخ قرآن‌، آیت اللّه معرفت‌، ص 77، انتشارات سمت / تاریخ قرآن‌، دکتر محمود رامیار، ص 581، انتشارات امیرکبیر / پژوهشی در تاریخ قرآن کریم‌، دکتر سید محمد باقر حجتی‌، ص 98، دفتر نشر فرهنگ اسلامی‌.)
اما برخی‌، مانند علامه طباطبایی‌; به غیر توقیفی نبودن نام سوره‌ها، نظر داده‌اند و معتقدند که بسیاری از این نام‌ها، در عصر پیامبر اکرم‌(ص) در اثر کثرت استعمال تعیّن پیدا کرده و هیچ گونه جنبه توقیف شرعی ندارد.(ر.ک‌: قرآن در اسلام‌، علامه طباطبایی‌;، ص 219، انتشارات دارالکتب الاسلامیة‌.)
البته لازم به ذکر است که پس از وفات پیامبر اکر(ص)‌ به مرور زمان‌، هر سوره و حتی بسیاری از آیات قرآن کریم‌،
به جهت ویژگی‌ها و مزایا و یا اشتمال آن‌ها بر مسایل و موضوع‌های خاص‌، دارای عناوین و اسامی دیگر گردید که از جانب علمأ به آن سوره‌ها و آیات داده شده‌.(پژوهشی درتاریخ قرآن کریم‌، همان‌، ص 98 / تاریخ قرآن‌، آیت اللّه معرفت‌، همان‌.)

[تسنیم]

دوست گرامي جناب تسنيم

مطالب بسيار خوبي را بازگو كرديد كه پاسخ گوي بسياري از سئوالات من در اين حوزه بود. اما چند پرسش مطرح است.
1- آيا اجتهادي بودن تنظيم برخي سوره ها خدشه اي به كليت قرآن وارد نمي كند؟ بهر حال اين بدين معني است كه نظراتي به غير از نظر شخص پيامبر در ترتيب و تنظيم آيات وارد شده است.
2- چرا ترتيب آيات در قرآن هاي فعلي مطابق شان نزول نيست؟ آيا اين امر به خواست خود پيامبر بوده و يا در اين خصوص نيز اجتهاد ديگران وارد شده است.؟
3- نام گذاري آيات با چه منطقي بوده و آيا اين نيز اجتهادي است؟
4- آيا داستان شك كعب ابن ابي سرح كه يكي از كاتبان وحي بوده و از مدينه به مكه فرار مي كند صحت دارد؟ همچنين حكم دستگيري او در جريان فتح مكه، وساطت عثمان و توبه ي او درست است؟
5- آيا بعد از فوت پيامبر دوراني بوده كه قرآن هاي مختلفي وجود داشته كه با هم اختلاف داشته اند و در جريان يكسان سازي آنها سوزانده شدند؟

و اما سوال شما درباره ابن ابی سرح , لازم به ذکر است نام وی عبدالله بن سعد ابن ابی سرح است نه کعب و اما پاسخ . د ر پاسخ ابتدابه نقل خلاصه داستان (که در یک سایت سنی و فیلتر شده آن را یافتم) اشاره میکنم:

محمد در دوران 23 سال پیامبری خود، ادعا میکرد که از طرف خدا بر او وحی نازل میشود، و این وحی ها را یک فرشته به او میرساند. محمد مردان بسیاری را برای کتابت وحی بکار گرفته بود تا این به اصطلاح "وحی ها" را کتابت کنند. کاتبان مختلف وحی های مختلفی را نوشتند. عبدالله ابن سرح یکی از کاتبان وحی محمد بود. ظاهراً سرح مهارت های ادبیاتی خوبی داشته است، برخی اوقات به محمد پیشنهاد میکرده است که جملات قرآن را و کلمات و انشای آن را تغییر بدهد و آیات بهتری را جایگزین آنها کند. محمد اغلب اوقات با پیشنهادات او موافقت میکرد و به او اجازه میداد که تغییرات مورد نظرش را انجام دهد.
سرح نهایتاً اسلام را ترک کرد، زیرا میدانست که یک وحی گیرنده و پیامبر نباید اجازه داشته باشد که آنچه از طرف خدا بر او وحی میشود را تغییر بدهد. این تغییرات آنقدر بطور مکرر تکرار شدند که سعد فهمید یکجای کار اشکال دارد. وقتی سرح اسلام را ترک میکند تبدیل به یک تهدید برای اعتبار قرآن میشود. اگر قرار میبود که یک انسان بتواند و اجازه داشته باشد که قرآن را تغییر دهد، دیگر قرآن نمیتوانست کلام خدا باشد. تهدید سعد برای اعتبار قرآن همچنین تهدیدی برای اعتبار خود محمد بود. هیچ پیامبر واقعی ممکن نبود اجازه بدهد کلام خدا تغییر پیدا بکند.
سرح اسلام را ترک کرد و در مدینه سکنی گزید. چند وقت بعد، محمد و لشگرش به مکه آمدند و بدون جنگ مکه را فتح کردند. در آن روز محمد دستور قتل 10 نفر از اهالی مکه را صادر کرد. محمد گفت "خداوند قتل را در مکه حرام کرده است مگر در امروز." سرح یکی از کسانی بود که محمد دستور قتلش را صادر کرده بود. جرمش چه بود؟ او اسلام را ترک گفته بود و تهدیدی علیه درستی قرآن و پیامبری محمد بشمار میرفت. هیچ جای تعجب نیست که محمد مرگ او را خواهان باشد.
ابن سعد ابن اسحق را تایید کرده و در برگ 174 میگوید:
یکی از انصار قسم خورده بود ابن ابی سرح (همان عبدالله یادشده) را اگر ببیند بکشد. عثمان که برادر رضاعی ابی سرح بود، آمد تا میان او و پیامر وساطت بکند. انصاری منتظر اشاره پیامبر بود تا او را بکشد. عثمان وساطت کرد و محمد به او اجازه داد که برود. رسول الله از انصاری پرسید "چرا به سوگندت عمل نکردی؟" او گفت "ای رسول الله!، من دست خود را روی دسته شمشیر داشتم تا تو به من اشاره کنی و من او را بکشم". پیامبر گفت "اشاره کردن نقض ایمان است، بر پیامبران شایسته نیست که به کسی اشاره کنند.

این داستان را افرادی ضد اسلام که دائما در صدد تخریب این دین همه جانبه و فراگیر میباشند به این شکل ذکر شده اما فقط قسمتهایی از آن صحت دارد.


1-ابن ابی سرح که یکی از کاتبان وحی بود به خوبی پی برد که دین اسلام دین برابری و برادری است .او که به دنبال منافع مادی خود بود ضدیت با اسلام را برگزیده مرتد گشته به مدینه فرار کرد . بعد از فتح مکه پیامبر اسلام (ص) دستور قتل وی به همراه نه نفر دیگر را صادر کردند .اما عثمان که برادر رضاعی وی بود او را مخفی ساخت و در فرصت مناسبی همراه او وارد مجلسی شدند که اتفاقا پیامبر(ص) و یاران ایشان منجمله یکی از انصار که قسم خورده بود هر جا ابن ابی سرح را ببیند او را خواهد کشت حضور داشتند.وی وساطت برادرش را کرد و پیامبر (ص)بنا به مصلحت سکوت طولانی کردند و د رآخر وی را امان دادند. اما بعد از رفتن ایشان رو به انصاری فرمودند : چرا به عهد خود عمل نکردی ؟ انصاری گفت منتظر اشاره شما بودم که پیامبر (صث) فرمودند : "اشاره کردن نقض ایمان است، بر پیامبران شایسته نیست که به کسی اشاره کنند.
در مورد توبه او باید گفت که او بنا به مصلحت توبه کرد و بعدها برای رسیدن به امیال خود پابه پای دشمنان اسلام جلو آمد.

[تسنیم]

دوست گرامي جناب تسنيم

مطالب بسيار خوبي را بازگو كرديد كه پاسخ گوي بسياري از سئوالات من در اين حوزه بود. اما چند پرسش مطرح است.
1- آيا اجتهادي بودن تنظيم برخي سوره ها خدشه اي به كليت قرآن وارد نمي كند؟ بهر حال اين بدين معني است كه نظراتي به غير از نظر شخص پيامبر در ترتيب و تنظيم آيات وارد شده است.
2- چرا ترتيب آيات در قرآن هاي فعلي مطابق شان نزول نيست؟ آيا اين امر به خواست خود پيامبر بوده و يا در اين خصوص نيز اجتهاد ديگران وارد شده است.؟
3- نام گذاري آيات با چه منطقي بوده و آيا اين نيز اجتهادي است؟
4- آيا داستان شك كعب ابن ابي سرح كه يكي از كاتبان وحي بوده و از مدينه به مكه فرار مي كند صحت دارد؟ همچنين حكم دستگيري او در جريان فتح مكه، وساطت عثمان و توبه ي او درست است؟
5- آيا بعد از فوت پيامبر دوراني بوده كه قرآن هاي مختلفي وجود داشته كه با هم اختلاف داشته اند و در جريان يكسان سازي آنها سوزانده شدند؟

و در پایان پاسخ سوال آخر شما:

همان طور که می‌دانیم در زمان خلیفة دوم از نگارش‌های قرآن‌های مختلف‌، تنها یکی انتخاب شد، و قرآن‌های دیگر که با آن متفاوت بوده‌اند را سوزاندند، تا فقط یک لحن باقی ماند; برای صحت انتخاب آن‌ها چه دلیلی وجود دارد؟واقعة یاد شده در دوران عثمان رخ داد و شهرت او به "فراق المصاحف‌" در تاریخ ثبت است‌. در دوارن او اختلاف در قرائت بین گروه‌های مختلف مردم بالا گرفت و برخی از خیراندیشان به عثمان گوشزد کردند که باید در این باره اقدامی کند. عثمان در این باره با صحابه و از جمله حضرت علی(ع)مشورت کرد و در نتیجه تصمیم گرفت یک قرائت را که صحیح‌تر و مشهورتر بود، اختیار کند و بقیه قرائت‌ها را از بین ببرد. عثمان گروهی را بر گزید که به ریاست "ابی بن کعب‌" عهده دار یکی کردن مصاحف شدند. گروه یاد شده مصحف را براساس قرائت ابی‌ّ که با قرائت مشهور و متواتر همخوان بود، تنظیم کردند. از سوی دیگر، براساس روایات تاریخی‌، حضرت علی (ع)با یکی کردن مصاحف موافق بوده است‌. (البته با اصل یکی کردن مصاحف نه سوزاندن آن‌ها که موجب سرزنش شدن عثمان شد). آن حضرت پس از اتمام کار گروه منتخب عثمان‌، با تأکید به پیروی از مصحف ارائه شده‌، فرمودند: "ان القرآن لایهاج الیوم و لایحول‌"; یعنی بعد از این‌، کسی حق ندارد در قرآن تغییری ایجاد کند و قرآن باید به همین صورت بماند. و این خواهد بود تا هنگامی که امام زمان (عج‌) ظهور کند و براساس منابع روایی شیعه‌، مصحف علی‌(ع) را که از نظر تنظیم بر همة مصحف‌ها در دوره‌های مختلف و از صدر اسلام تا زمان ظهور، برتری دارد، جایگزین کند.(برای آگاهی بیشتر، ر.ک‌: علوم قرآنی‌، محمد هادی معرفت‌، ص 136 ـ 139، موسسة فرهنگی انتشاراتی التمهید، چ اول‌، قم 1378.)
از امام صادق‌(ع)در روایتی نقل شده که فرمود: ".. اما نحن فنقرأ علی قرأة ابی‌ّ; اما ما مطابق با قرائت ابی‌ّ می‌خوانیم‌".(همان‌، ص 221 ـ 222.)
استاد معرفت این حدیث را از این رو می‌داند که قرائت ابی‌ّ مطابق قرائت مشهور و متواتر بین مردم بود و به دیگر سخن همان قرائتی بود که مردم سینه به سینه از پیامبر(ص)گرفته بودند.(همان‌، ص 222.) و روایت معروف "اقرأوا کما یقرأ الناس‌; همان گونه که مردم می‌خوانند، بخوانید" نیز اشاره به همین مسئله دارد و اساساً آنان حفظ قرآن را در پیروی از مصحف مشهور می‌دانستند و هر گونه تعدد و اختلاف را نمی‌پذیرفتند.(برای آگاهی بیشتر ر.ک‌: همان‌، ص 219 ـ 222 و 246 ـ 247.)
ناگفته نماند که به دلیل وجود ضعف هایی در گروه منتخب عثمان‌، نارسایی هایی در رسم الخط مصحف ارائه شده‌، راه یافت که موجب اختلاف هایی در قاریان پس از یکی شدن مصاحف شد، ولی قرائت مشهور که به باور استاد معرفت‌، همین قرائت مشهور فعلی زمان ما است‌، همچنان پابرجا و در دسترسس و مورد قبول عامة مردم‌، باقی مانده و مشکلی در این خصوص وجود ندارد. یادآوری می‌شویم که وجود کاستی درست نوشتار، ربطی به قرائت ندارد، چه این که قاریان قرائت خود را از رسم الخط نگرفته‌اند، بلکه قرائت‌ها سینه به سینه نقل شده است ; لذا می‌بینیم که گاه کلمه‌ای در قرآن به گونه‌ای نوشته می‌شود همة قاریان آن را به گونه‌ای دیگر می‌خوانند; برای مثال "لشی‌ء" در آیة 23 سورة کهف به صورت "لشای‌ء" نوشته شده است ولی هیچ قاری ای تاکنون الف آن را تلفظ نکرده و نمی‌کند.(ر.ک‌: همان‌، ص 150 ـ 169.)
این گل هم تقدیم به شما که به مطالب توجه داشتید و مو شکافانه بررسی نمودید.

[ذهن آزاد]

با تشكر از توضيحات مفصل شما جناب تسنيم

به نظر شما خود اين جمع آوري و گزينش مصحف توسط گروهي غير مرتبط با وحي نمي تواند يك خدشه به تعريف ما از قرآن وارد كند؟ بايد توجه داشت كه چندين قرائت وجود داشته و گروهي كه البته بسياري از آنها از نظر شيعه معتمد هم نيستند چنين كاري را انجام داده اند.
آيا ابي سرح نيز در زمان خلافت عثمان در همين كميته حضور داشته است؟

[تسنیم]

با تشكر از توضيحات مفصل شما جناب تسنيم

به نظر شما خود اين جمع آوري و گزينش مصحف توسط گروهي غير مرتبط با وحي نمي تواند يك خدشه به تعريف ما از قرآن وارد كند؟ بايد توجه داشت كه چندين قرائت وجود داشته و گروهي كه البته بسياري از آنها از نظر شيعه معتمد هم نيستند چنين كاري را انجام داده اند.
آيا ابي سرح نيز در زمان خلافت عثمان در همين كميته حضور داشته است؟

سلام به دوست خوبم ذهن آزاد عزیز.
ببنید اینطو رنیست که شما میگید . شاید اون گروه دوازده نفره (که البته ابی سرح هم داخل اون گروه نبود) با وحی در ارتباط نبود اما این گروه با اجازه و زیر نظر حضرت علی (ع) که خود ابشان از کانبان وحافظان قران بودندکار رو انجام دادند و مصحفهایی هم که استفاده شد از مصحفهای معتبر اون زمان بود دلیل حرفم هم اینه :





کمیته یکی کردن مصاحف

حدیفه در اوج اختلاف قرائت در زمان عثمان که آن را خطری برای اسلام و مسلمانان می‌دانند چونکه او که در جنگ ارمنستان و آذربایجان حضور داشته، مشاهده می‌کند که سربازان مسلمان شامی و عراقی در مورد قرائت قرآن با یکدیگر به نزاع برخواسته‌اند و یکی قرائت دیگری را اصلا قبول ندارد که با مشاهده این جریان بسیار ناراحت شده و به سراغ خلیفه وقت یعنی عثمان رفته و وی را از نتیجه اختلاف قرائتها، آگاه می‌سازد و اعلام می‌دارد قبل از اینکه مسلمانان مانند یهود و مسیحیان دچار اختلاف در متن کتاب مقدسشان گردند دست به کار شود، بر این اساس بر طبق نقل برخی مورخان عثمان مصحف موجود را از حفصه گرفته و به چهار نفر به نامهای زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبدالله بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام دستور می‌دهد تا از روی آن بنویسند و اضافه نمود اگر با زیدبن ثابت در مورد کلمه‌ای مورد اختلاف واقع شدید، آن کلمه را بر لغت قریش بنویسید. البته این گروه چهار نفره بنا به دلایلی موفق به این کار نشدند و عثمان علاوه بر این افراد، از افراد دیگری نیر کمک خواست که عبارت بودند از ابی بن کعب، مالک ابن ابی عاص، کثیر بن افلح، انس بن مالک، ابن عباس، مصب بن سعد و عده‌ای دیگر که حدودا دوازده نفر بودند. که در این ترکیب جدید مسئولیت با ابن ابی بن کعب بوده است، که قرآن را قرائت و املاء می‌کرد و دیگران می‌نوشتند. که ظاهرا سال شروع این کار طبق شواهد تاریخی 25 هجری می‌باشد.

منابع توحید المصاحف

• صحیفه‌های حفصه

صحیفه‌هایی که در زمان ابوبکر توسط زیدبن ثابت جمع آوری شده بود در پیش ابوبکر بوده که پس از مرگ وی در نزد عمر نگه داری می‌شده و پس از مرگ عمر حفصه دخترش عهده دار این صحیفه‌ها گردید که در این جریان، عثمان آنها را بطور امانت از وی گرفت و پس از اتمام کار به وی برگرداند.

• مصحف ابی بن کعب

که طبق برخی نقلها اولا ایشان سه بار قرائت خود را به پیامبر عرضه نموده بود و پیامبر قرائتش تائید کرده بودند. ثانیا در این جریان، طبق برخی دیگر از روایتهای رسیده علاوه بر اینکه او املا می‌کرد و دیگران می‌نوشتند بلکه املا او از مصحف خودش بوده است نه مصحف دیگر.

• نظارت امیرالمومنین علیه السلام

طبق نظر برخی از روایتها، این تصمیم عثمان، مورد تایید حضرت علی علیه السلام بوده و حتی در برخی از روایتها آمده که حضرت فرموده اگر من جای عثمان بودم این کار را انجام می‌دادم. و حتی در برخی روایتها نیز آمده که عثمان کاری به جز مشاورت ما در زمینه یکی کردن قرائتها انجام نداد.

منابع

1. محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، انتشارات سمت چاپ دوم بهار 1377
2. محمد باقر حجتی، پژوهش در تاریخ قرآن کریم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهاردهم 1378
3. محمود رامیار، تاریخ قرآن، انتشارات شرکت سهامی نشر اندیشه.