عید از منظر قرآن(پژوهش های قرآنی)

[.:MONTAZER:.]

انسان به طور طبیعی به سوی کمال گرایش دارد و از نقص می گریزد. اگر مجموعه ای از حالات انسانی چون شادی و گرایش به زیبایی را اموری کمالی دانسته که آدمی به سوی آن میل و گرایش ذاتی دارد، از این رو طبیعی است که آدمی به سوی اموری از این دست گرایش یابد و خواهان آن شود. بر پایه این گرایش ذاتی است که عید به عنوان نمادی از شادی و سرور مورد توجه و اهتمام بشر است. انسان در این روزهای خاص که به نوعی با امور طبیعی هماهنگ است، می کوشد تا اوج شادی و در حقیقت کمال خواهی خود را به اشکال متنوع و در قالب های گوناگون به نمایش بگذارد. عید بنابراین تفسیر نمایشی از گرایش انسان به کمالی خواهی و کمال گروی انسان است.

[.:MONTAZER:.]

¤ هماهنگی اعیاد با طبیعت
اصولا جشن ها و اعیاد که نماد و نمایشی از گرایش انسان به کمال و آشکارسازی این میل باطنی در قالب های تجسمی و شکلی آن است به جهاتی با جهان بیرون ارتباط تنگاتنگی می یابد. به این معنا که در ایجاد و تحقق این شور و اوج گیری هیجانات احساسی و عاطفی بشر عامل موثر بیرونی نقش کلیدی و مهمی را ایفا می کند. در زمانی که طبیعت نوعی بلوغ کمالی را نشان می دهد تأثیرات فزاینده ای در انسان به جا می گذارد و میل و گرایش ذاتی انسان به کمال خواهی و کمال جویی را برمی انگیزاند. در پی این هیجانات و متأثر از آن است که انسان به گونه ای در خود نوعی احساس می یابد که می توان از آن به همسان پنداری با طبیعت یاد کرد. در این حالت است که آدمی خود راچون بخشی از طبیعت همراه با کمال موجود در طبیعت می پندارد و از رسیدن به چنین بلوغی خرسند و شادمان می گردد و خوشحالی خود را به صورت های مختلف بروز می دهد.
در همه مواردی که به عنوان اعیاد و یا جشن ها و سورها و به تعبیر قرآنی ایام الله از آن یاد می شود، این عنصر و مولفه اساسی را می توان شناسایی و ردگیری کرد. در جشن گندم و یا جشن مهرگان عنصر کمالی به خوبی خود را نشان می دهد. در این جشن ها آدمی با طبیعت کمالی گندم و یا فرآورده های جالیزی و تابستانی خود را همراه و هماهنگ می یابد و در سوری این همراهی و سازواری را به نمایش می گذارد. در بسیاری از ملل از این نوع جشن ها و اعیاد دیده می شود که هر ساله در فصل خود برگزار می شود.
عید نوروز شاید یکی از مهم ترین و سازگارترین اعیاد بشری باشد. نمایش طبیعت در این فصل به اوج کمال خود می رسد و طبیعت پس از مرگ ظاهری در زمستان، دوباره در آغاز فصل بهار زندگی را می رویاند و گل و گیاه و سبزه وچمن از زمین برمی آید. این گونه است که آدمی را در هیجانی از زندگی کمال فرو می برد و جیک جیک گنجشکان بر شاخسار درختان تازه به گل و جوانه نشسته را برمی انگیزد و آن را به انسان منتقل می سازد. این گونه است که آدمی متأثر از طبیعت شاد و پرنشاط به وجد می آید و هیجان خود را همانند پرندگان بروز می دهد و به شادی و نشاط می پردازد.

[.:MONTAZER:.]

¤ اعیاد مذهبی و کمال خواهی
در اعیاد مذهبی و آیینی نیز چنین هماهنگی و انسجام را می توان یافت. در همه این اعیاد مذهبی و دینی نوعی کمال را می توان ردگیری و شناسایی کرد. به عنوان نمونه در عید کریسمس هم هماهنگی با طبیعت را می توان یافت و هم بلوغ کمالی را می توان جستجو کرد. در نظر مسیحیان این روز، روزی است که خداوند، انسان کاملی را به زمین هدیه کرد که خود صورت کاملی از خداست. به این معنا که مسیح مظهر کامل اسم الله است و تجلی خدا در انسان می باشد. در این صورت می توان گفت که انسان در زمان ظهور مسیح و تولد و میلادش به بلوغ نهایی خود رسید و خلافت الهی را کسب کرد و توانست جانشین خدا در زمین شود. هر چند که میان شب یلدای ایرانی که آغاز چهله بزرگ زمستانی و آغاز فصل سرما و روز نخست دی ماه می باشد و مردم به جشن و سرور می پردازند با یلدای مسیح نوعی هماهنگی و ارتباط وجود دارد و این نشان از همبستگی فرهنگی دارد با این همه در هر دو دیدگاه نوعی کمال و هماهنگی میان طبیعت و کمال آن و کمال خواهی انسانی را می توان شناسایی کرد. در اندیشه یلدای ایرانی، شب آغاز دی شبی است که خورشید متولد می شود و پس از پایان چهله بزرگ از قنداق کودکی بیرون می آید (این را بنگرید با مسئله چهله شویی کودکان) و در چهله کوچک که تا دهم اسفند ادامه می یابد خورشید خود را برای فعالیت آماده می سازد، از این رو در پس ابرها به گرم کردن زمین مشغول می شود و می بینیم که زمین گرم می شود و روح در تن درختان دمیده می شود. از این روست که می توان درخت کاشت تا زمین جان خود را به گیاهان منتقل کند. در آغاز بهار است که خورشید پس از کمال خود و زمین بر فراز می آید و خود را چنان که طبیعت می خواهد بر آن عرضه می کند و گل و گیاه به وجد و ترانه می آید و همان خورشید بهاری شادان و با طراوت سر بر می آورد.
میان این شب یلدای ایرانی که شب میلاد خورشید است؛ (زیرا که واژه یلدای آرامی به معنای میلاد و تولد است که از آن واژه عربی ولد و یولد گرفته شده است و از نظر ساختار زبانی یکی هستند.) و شب میلاد مسیح که خورشید حقیقت انسانی است نوعی تناسب کمالی را می توان یافت.
در عید فطر و نیز عید قربان و دیگر اعیاد مذهبی چون عید غدیر خم و شعبان نیز این کمال خواهی و کمال جویی را می توان یافت. در همه این اعیاد نوعی ارتباط تنگاتنگ میان روز عید و مسئله کمال را می توان شناسایی و ردگیری کرد. عیدفطر روز بلوغ و رهایی انسان از دام دنیا و رسیدن به تقواست و آدمی به این امید که به کمال مطلوب خود یعنی تقوای الهی رسیده آن روز را جشن می گیرد؛ زیرا قرآن درباره هدف وجوب روزه ماه رمضان می فرماید: «کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون» بر شما همانند گذشتگان روزه نوشته و فرض شد تا شاید تقوا پیشه گیرید. روز عید فطر روز جشن و رسیدن به کمال روزه یعنی تقواست. روز عید قربان نیز روز کمال دیگری است. در این روز حاجیان پس از مناسک و آیین های حج به قربانگاه می روند تا شادی و سرور خود را از هماهنگی با جهان هستی و رسیدن به توحید صرف و محض جشن بگیرند. این زمانی است خود را در مشعر و روز حشر آدمی در قیامت یافته و در عرفات معرفت به توحید رسیده و در منی به آرزوها و منایای خود دست یافته و در مسلخ عشق خود را به نیابت از همه عشق ورزان به قربانگاه می برند.

[.:MONTAZER:.]

¤ گستره معنایی عید در قرآن
در قرآن کریم به صورت صریح تنها یک بار کلمه عید به کار رفته است ولی به صورت اشاره و ضمنی آیاتی از قرآن به این مسئله اشاره دارد. خداوند درباره درخواست حواریون این واژه را به معنایی که ما امروز از این واژه می فهمیم به کار برده است: «قال عیسی ابن مریم اللهم ربنا أنزل علینا مائده من السماء تکون لنا عیدا؛ خداوند ]دعای او را مستجاب کرد و[ گفت: من آن را بر شما نازل می کنم ولی هر کس از شما بعد از آن کافر گردد ]و راه انکار پوید[ او را چنان مجازات می کنم که احدی از جهانیان را مجازات نکرده باشم.»
عید در لغت از ماده «عود» به معنای بازگشت گرفته شده است. از کاربردهای این واژه می توان دریافت که چون اصالت در آفرینش کمال و کمال خواهی و بازگشت و رجوع به آن است، مراد از عود، بازگشت به کمال است. پس هرگاه انسان و یا طبیعت به جایگاه و اصل خود بازگشت آن روز، روزی است که می توان از آن به عید تعبیر و یاد کرد. از این رو است که به روزهایی که مشکلاتی از قوم و جمعیتی برطرف می شود و یا پیروزی ها و راحتی های نخستین باز می گردند آن روز را عید گرفته و شادی بازگشت خود را جشن می گیرند. چنان که گفته شد در اعیاد اسلامی به مناسبت این که در پرتو اطاعت یک ماه رمضان و یا انجام فریضه بزرگ حج، صفا و پاکی فطری نخستین به روح و جان انسان باز می گردد و آلودگی ها که برخلاف فطرت است از میان می رود، عید گفته شده است و از آنجا که روز نزول مائده بر حواریون روز بازگشت به پیروزی و پاکی و ایمان به خدا بوده است حضرت مسیح(ع) آن را «عید» نامیده است. و چنان که در روایات آمده نزول مائده آسمانی در روز یکشنبه بوده و شاید یکی از علل احترام روز یکشنبه در نزد مسیحیان نیز همین امر باشد.
عید به این معنا در حقیقت بیانگر خودسازی انسان است؛ زیرا کسانی که به نوعی با خودسازی توانسته اند به کمال خود بازگردند و با اصل خود ارتباط برقرار کنند به شادی و سرور می پردازند. به قول مولوی هر کسی چون دور ماند از اصل خویش؛ باز جوید روزگار وصل خویش. این بازجویی روزگار وصل در شکل و قالب خودسازی خود را نشان می دهد و کسی که خودسازی می کند در جستجوی بازگشت به اصل خود حرکت می کند و هرگاه این احساس را در خود می یابد که به آن سو حرکت کرده است، شاد و مسرور می شود که می تواند به اصل خود بازگردد و کمال لایق را دریابد. در اعیاد مذهبی مسئله بازگشت به اصل از طریق خودسازی بارها و بارها مورد تأکید قرار می گیرد تا انسان به فراموشی دچار نشود و از راه دور نگردد. در نماز عید قربان و فطر به خواندن سوره هایی توصیه شده است که سالم سازی درون و تزکیه روح در آن سخت مورد تأکید و توجه قرار گرفته است. در رکعت اول نماز عید، توصیه شده است که سوره اعلی خوانده شود که در آن به نکات مهمی برای سازندگی انسان اشاره شده است از جمله خداوند می فرماید: «قد افلح من تزکی؛ (اعلی- 14) به یقین کسی که پاکی جست ]و درون خود را تزکیه کرد[ رستگار شد.»
تزکیه به معنای نمو و رشد دادن نفس با خیرات (1) است. و سپس این واژه به معنای تطهیر و پاک کردن نیز آمده است. شاید به این مناسبت است که پاک سازی از آلودگی ها و سالم سازی ریشه ها سبب رشد و نمو است. و در این آیه ممکن است هر دو مورد نظر باشد در رکعت دوم نماز عید توصیه شده است که سوره «شمس» خوانده شود، که در این سوره تأکید بر خودسازی و سالم سازی درون با بیشترین تأکید ممکن مطرح شده است خداوند در این سوره بعد از 11 قسم می فرماید: «قد افلح من زکها؛ به راستی هر کس نفس خویش را پاک و تزکیه کرد رستگار شده. (صدوق، من لایحضره الفقیه، بیروت، دار الاضواء، چاپ سوم 1413، ج 1، ص .436)
و در روایات علاوه بر طهارت باطنی و تزکیه به طهارت ظاهری نیز توصیه شده است. امام صادق(ع) فرمود: «کسی که روز عید نمی تواند در جماعت مردم شرکت کند، پس غسل کند و خود را خوشبو کند و به تنهایی نماز بخواند؛ همان طور که در جماعت می خواند.»(2)

[.:MONTAZER:.]

¤ گردهم آیی و آراستگی
یکی از اشکال بازنمایی شادی و تجسم بخشی به نشاط درونی رسیدن به کمال و یا در راه قرار گرفتن و آغاز رفتن و بازگشتن، توجه و اهتمام به آراستگی و زینت ظاهری است. انسان به طور طبیعی دوست می دارد که شادی خود را به نمایش بگذارد و دیگران را در شادی خود همراه گرداند. از این رو گرایش عمومی و طبیعی در اعیاد و شادی ها گردهم آیی و جمع شدن است. از این روست که مردم در اعیاد به گردهم آیی علاقه مند هستند و می کوشند با هم به شادی و سرور بپردازند.
برای این که بتوانند در فضایی باز و در آرامش و آسایش و به دور از هرج و مرج به شادی و دست کوبی بپردازند به دشت و صحرا می روند که فضای آزادتری را برای ایشان فراهم می آورد. در همه اعیاد مذهبی می توان رفتن به صحرا و گردهم آیی را شناسایی و ردگیری کرد. هم چنین انسان به طور طبیعی گرایش به زیبایی ظاهری دارد. او نیز می خواهد همانند طبیعت خود را بیاراید و از رنگ های متنوع چون گل ها و برگ ها استفاده کند. آراستگی به لباس ها و گل های زیبا در روزهای عید به اوج خود می رسد؛ چنان که شادی و سرور نیز در این روزها چنین است. از قرآن به کمک روایات استفاده می شود که جهت اظهار نشاط و شادی هر آنچه جزء زینت های حلال است مورد استفاده قرار گیرد از جمله لباس زیبا، قرآن کریم در این رابطه می فرماید: «یا بنی ءادم خذوا زینتکم عند کل مسجد و کلوا و اشربوا و لا تسرفوا؛ (اعراف-31) ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید؛ و ]از نعمت های الهی[ بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید»
امام باقر(ع) در مورد این آیه فرمود: «یعنی لباس هایی را که به آنها خود را زینت می کنید در روزهای عید و جمعه برای نماز بپوشید.»(3)
امام زین العابدین(ع) فرمود: «همه شما باید در روز عید زینت و غسل و آرایش کنید و از دعاهای وارد شده آن روز به قدر توان بخوانید و مبادا کاری کنید که چهره ظاهری شما زیبا و عمل شما زشت باشد.»(4)

[.:MONTAZER:.]

¤ نگاهی گذرا به عید در روایات
در روایات مطالب نغز و دلکشی درباره عید آمده که طرح و بیان تفصیلی آن باعث طولانی شدن مقاله می شود، آنچه می توان گفت فقط فهرستی از برخی مطالب و آثاری مربوط به عید است.
1-چه روزی عید است؟ در این بخش بیان های مختلفی آمده است، گاهی برخی ایام خاص را به عنوان عید یاد نموده از جمله در روایتی می خوانیم: «عیدها چهار تا است، فطر و قربان و غدیر و روز جمعه»(5)
علی(ع) فرمود: «و هر روز که خدا در آن نافرمانی نشود عید است» (6) چرا که روح آلوده نشده و در نتیجه شادابی و طراوت ریشه دار است. نه تصنعی و ظاهری که متأسفانه امروزه رسم بر این شده که برخی با درون آلوده و روح فاسد شده، با تبسم و لبخند ظاهری می خواهند اظهار شادی و نشاط نمایند» در روایت پیش گفته از امام زین العابدین(ع) خواندیم که فرمود: «مبادا کاری کنید که چهره ظاهری شما زیبا و عمل شما زشت باشد».
از این روایت می توان استفاده کرد که انسان می تواند به گونه ای عمل نماید که هر روزش عید باشد، و گاه همین معنی با صراحت در کلام معصومان آمده، چنان که علی(ع) فرمود: «امروز برای ما عید است و فردا برای ما عید است و هر روزی که خدا را در آن روز معصیت نکنیم آن روز برای ما عید است» (7)
2-برخی وظایف روز عید: گذشته از طهارت و زینت ظاهری و شرکت در نماز عید و دادن زکات فطره در عید فطر، و یا انجام قربانی در عید قربان به اموری توصیه شده است. که به برخی از آنها اشاره می شود:
الف) شادی و خوشحالی: چون روز عید روز گرفتن پاداش و جایزه است جا دارد انسان خوشحال و بانشاط باشد، لذا در روایت آمده وقتی روز عید فرا می رسد منادی ندا می دهد «ای مؤمنان به سوی جایزه هایتان بشتابید»(8) در روایت دیگر می خوانیم که «به سوی پروردگار بخشنده بشتابید که ]پاداش[ زیاد عطا می کند و ]گناهان[ بزرگ را می بخشد» این پاداش هم در عید قربان است و هم عید فطر.
ب) تکبیر و تهلیل گفتن: در اجتماعات، و نماز جماعت صدای تکبیر و تهلیل به گوش برسد، لذا پیامبر اکرم(ص) فرمود: «عیدهای خود را با تکبیر زینت دهید.» (9) در جای دیگر فرمود: «دو عید ]فطر و قربان[ را با تهلیل ]لااله اله الله[، تکبیر، ]الله اکبر[، تحمید ]الحمدلله[ و تقدیس ]سبحان الله[ زینت دهید»(10) و خود حضرت همین گونه عمل می کرد و در روز عید قربان و فطر در حالی از منزل خارج می شد که صدایش را به تکبیر بلند می کرد.»
ج) تقسیم کردن شادی ها: در این روز به نشاط و شادی خود بسنده نکنیم سعی کنیم شادی هایمان را بین دیگران تقسیم کنیم، امامان معصوم(ع)، تلاش داشتند سرور و شادی روز عید را به شکل های مختلف به دیگران انتقال دهند مثلا در شب و روز عید برده ها را آزاد می کردند(11) و ما می توانیم با کمک به دیگران رفع گرفتاری های آنان و... دل شکسته ای را شاد کنیم و غمدیده ای را بانشاط.
د) بازدید و زیارت: همان گونه که در تمام اعیاد متداول است که مسلمانان دید و بازدید دارند و صله ارحام انجام می دهند در عید قربان نیز این سنت حسنه مراعات شود و همین طور به زیارت امامان معصوم رفتن مخصوصا زیارت امام حسین(ع) زیاد سفارش شده است.(12)
از آنچه گفته شد به خوبی استفاده می شود که اعیاد اسلامی به ویژه عید قربان در واقع جشن خودسازی و درون سازی است و جشن قربانی کردن هوس در ابعاد مختلف و پی آمد خودسازی نیز طهارت ظاهری، ذکر زبانی، تقسیم شادی ها، و زیارت و خدمت پاکان و بزرگان نمودن خواهد بود.

[.:MONTAZER:.]

¤ عید نوروز
با آن چه گذشت می توان به مساله عید نوروز از دیدگاه قرآن و روایت به شکل دیگری نگریست. عید نوروز در بردارنده بسیاری از نشانه های اعیاد مذهبی و دینی است. از سویی در آن نمایشی از کمال جویی و کمال خواهی انسان و هماهنگ و سازواری با طبیعت را می توان یافت و هم نشانه هایی از رستاخیز و تاکید بر باورهای اصولی و اساسی دین چون معاد و دوباره زنده شدن انسان چون طبیعت را که خداوند در قرآن از آن یاد کرده است و بیان داشته است که اگر در رستاخیز شک و تردید دارید بنگرید که چگونه ما زمین مرده را در بهار زنده می کنیم و گیاهان را می رویانیم.
از دیگر ویژگی ها نوروز می توان به مساله دید و بازدید و صله رحم اشاره داشت که امری مهم و وظیفه اسلامی و انسانی و عاملی مهم برای جامعه پذیری، فرهنگ سازی و تبادل و تعاملات فرهنگی می باشد. همبستگی اجتماعی و امت سازی را تقویت می کند و ریشه سست شده برادری و اخوت را دوباره استوار و محکم می سازد.
عید نوروز نمایشی از شادی و سرور است و تجسمی از کمال خواهی و زیباجویی انسان می باشد. کودکان را با طبیعت و انسان را با محیط زیست آشتی می دهد و ارزش و اهمیت جهان و محیط زیست و درخت و درخت کاری را باز می شناساند.
عید نوروز، عیدی سرشار از حرکت و جوشش و کوشش و محبت و عشق و بازگشت و خودسازی و دیگرسازی و جامعه و امت سازی است. باشد که آن را قدر بدانیم و در حفظ آیین های ارزشی و اصولی آن کوشا باشیم.

[.:MONTAZER:.]

پی نوشت ها :
1-راغب اصفهانی، المفردات، تهران، دفتر نشر الکتاب، دوم، ص .
213 2-حر عاملی، وسائل الشیعه، دار احیاء التراث، ج 5، ص .
115 3-وسائل الشیعه، همان، ج 5، ص .
15 4-میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ج 6، ص 150، حدیث 6670/.
3 5-بحارالانوار، ج 86، ص 276؛ ج 89، ص 276و ج 98، ص .
351 6-نهج البلاغه، همان، حکمت .
428 7-مستدرک الوسائل، همان، ص 154، روایت 6680/.
8 8-مستدرک الوسائل، همان، ص 154، روایت 6678/.
7 9-کنز العمال، حدیث 24094و .
24095 10-بحارالانوار، همان، ج 91، ص .
118 11-همان، ج 98، ص .
188 12-همان، ج 101، ص .
100

[.:MONTAZER:.]

فاطمه پور منصوری