روابط محيطي انساني

[║★║فاطمی║★║]

بنام تو اي قرار هستي

روابط محيطى انسانى
روابط انسان با ديگران و آن چه به انسان‏ها تعلق دارد دو گونه است: يا منشأ اين رابطه نهادهاى اجتماعى، گروه‏ها و نقش‏هاى اجتماعى است و يا رابطه‏اى ميان يك انسان با انسان ديگر است بى آن كه عنوانى اجتماعى در اين رابطه دخالت كند نوع نخست از روابط تشكيل دهنده مناسباتى است كه در گروه‏ها و نهادهاى اجتماعى شكل مى‏گيرد. بررسى اين روابط را از لحاظ ارزش اخلاقى مى‏توان تحت عناوينى همچون: اخلاق خانواده، اخلاق مدرسه يا تعليم و تربيت اخلاق شهروندى و اخلاق حاكمان قرار داد.

اخلاق خانواده
خانواده كوچك‏ترين اجتماع انسانى است كه روابط اعضاى آن در درجه نخست از پيوندى عاطفى و خونى نشأت مى‏گيرد. هر يك از اعضاى خانواده داراى نقشى هستند و اين نقش‏ها پديد آورنده روابطى هستند كه تكاليف و حقوق خاصى را ايجاد مى‏كنند. نقش همسرى، پدرى، مادرى، فرزندى، برادرى و خواهرى نقش‏هايى هستند كه در خانواده وجود دارد. اين نقش‏ها رابطه‏اى حقوقى را ميان اعضاى خانواده پديد مى‏آورد. اين روابط حقوقى در بخش‏هايى از حقوق مدنى و فقه همچون كتاب نكاح، طلاق، ارث و... بررسى مى‏شوند.اجراى احكام حقوقى در خانواده حافظ نظم خانواده به عنوان جزئى از جامعه است. اين نظم كمك مى‏كند كه اعضاى خانواده از حمايت‏هاى رسمى حكومت در برابر تعدى برخى ديگر از اعضاى خانواده برخوردار شوند. ولى در برقرارى نظم خانوادگى اصل قانون نيست؛ آن چه روابط خانوادگى را مستحكم مى‏كند محبتى است كه ميان اعضاى خانواده برقرار مى‏شود. شناخت احكام اخلاقى خانواده و عمل به آنها محبت خانوادگى را سالم و بارور نگاه مى‏دارد و در سايه بارورى نهال محبت، نظم خانوادگى استوار مى‏ماند؛ بى آن كه نيازمند حمايت دستگاه قضايى باشد.

كاركردهاى خانواده
براى آن كه ارزش اخلاقى روابط خانوادگى را بشناسيم بايد به دو مسئله توجه كنيم نخست مانند هر ارزشگذارى اخلاقى ديگرى بايد هدف غايى انسان را معيار اصلى و اصيل ارزش رفتارهاى اختيارى قرار دهيم و دوم آن كه بايد اهداف اختصاصى خانواده و كاركردهاى آن را شناسايى كنيم.

به نظر مى‏رسد خانواده كاركردهاى زيرا را داراست:

- از امنيت اخلاقى جامعه پاسدارى مى‏كند؛

- آرامش زن و مرد را تأمين مى‏كند اين دو هدف از طريق ازدواج به عنوان سنگ بناى خانواده تأمين مى‏شود.

- توليد نسل

- تأمين غذا، بهداشت، پوشاك و مسكن فرزندان و پرورش جسمى آن‏ها

- حمايت‏هاى اجتماعى و حقوقى از فرزندان

- پرورش روحى و معنوى فرزندان

- انتقال فرهنگ جامعه به فرزندان و زمينه‏سازى براى جامعه پذيرى آنها
با توجه به اين كاركردها، به خوبى معلوم مى‏شود كه بيشترين مسئوليت اخلاقى متوجه پدر و مادر است از اين پس وظايف اخلاقى اعضاى خانواده را با توجه به نقش آنها بيان خواهيم كرد.
پيش از بيان نقش‏ها و وظايف اخلاقى اعضاى خانواده، لازم است يادآورى كنيم كه احكام حقوقى اسلامى درباره خانواده بنابر مصالح واقعى وضع شده است در نتيجه رعايت آنها شرط لازم رسيدن به كمال واقعى و هدف غايى انسان است. به همين دليل رعايت قوانين فقهى به نيت درك آثار واقعى آن، در تقرب به خداوند داراى ارزش اخلاقى مثبت است. اين نكته درباره همه احكام شرعى و در همه ابواب فقه صادق است.

ازدواج

ازدواج نخستين گام براى تشكيل خانواده است و به سبب همه كاركردها و نتايجى كه خانواده داراست، عملى ارزشمند و ستوده است.

ازدواج مايه آرامش زن و مرد است:

و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها و جعل بينكم مودة و رحمة (205)
و از نشان‏هاى او اين كه از نوع خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدان‏ها آرام گيريد و ميانتان دوستى و رحمت نهاد.
آين آرامش نتيجه ارضاء صحيح گرايش‏هاى انسان است.
در روايات ترغيب بسيارى به ازدواج شده است. زيرا آرامش انسان مقدمه حركت او به سوى كمال است. و آرامش و سلامت اخلاقى جامعه نيز در گرو آرامش و سلامت آحاد آن است. آسايش روانى فرد و امنيت اخلاقى اجتماع، از طريق ازدواج تأمين مى‏گردد.

پيامبر اكرم(ص) فرموده‏اند:

ما بنى فى الاسلام احب الى اللَّه عزوجل من التزويج؛ (206)
در اسلام هيچ بنايى در نزد خداوند محبوب‏تر از ازدواج نيست.

و نيز:

من تزوج احرز نصف دينه؛ (207)
كسى كه ازدواج كند نيمى از دين خود را پاس داشته است.

ترغيب به ازدواج و تأكيد بر آن، حكايت از تأثير مثبت آن در حركت تكاملى انسان دارد؛ همچنان كه ترك ازدواج آثارى منفى در اين خصوص دارد. هدف اصلى از ازدواج تسهيل تقرب به خداست. برخى از روايات ترك ازدواج را موجب كم بهرگى از عبادات و يا عذاب اخروى دانسته‏اند: از امام صادق(ع) روايت شده است:

ركعتان يصليهما المتزوج افضل من سبعين ركعه يصليها اعزب؛ (208)
دو ركعت نماز كه انسان صاحب همسر به جاى آورد از هفتاد ركعت كه بى‏همسر به جا آورد برتر است.

و از پيامبر اكرم(ص) نقل كرده‏اند:

اكثر اهل النار العزاب؛ (209)
بيتشر اهل آتش بى‏همسرانند.

انتخاب همسر

چنين بناى مباركى در صورتى مى‏تواند آرامش زن و مرد و فرزندان آنان را پديد آورد كه از گام نخست با انديشه و سنجش صحيح انجام گيرد. ازدواج صرفا ارضاء كننده غريزه جنسى نيست، بلكه مقدمه تأسيس نهاد خانواده است. در درون اين نهاد علاوه بر تمتع جنسى همسران از يكديگر، بسيارى از نتايج ديگر به دست مى‏آيد كه همگى وابسته به پايدارى خانواده و محبت‏آميز بودن روابط اعضاى آن است. براى آن كه خانواده از آغاز به شكلى مطمئن پايه ريزى شود، انتخاب همسر بايد به شيوه‏اى صحيح باشد؛ يعنى به گونه‏اى كه احتمال تأمين اهداف خانواده را بالا ببرد. بنابراين معيارهاى گزينش همسر نمى‏تواند يكسويه باشد. مثلا تاكيد بر زيبايى همسر، يكسويه نگرى است. كسى كه زيبايى همسر و يا ثروت او را يگانه معيار انتخاب قرار مى‏دهد به فرزندان خانواده نيانديشيده و به تأثير اخلاقى و دينى همسران بر يكديگر توجه نكرده است.

شخصى به امام صادق(ع) عرض كرد قصد ازدواج دارم. ايشان فرمودند:

انظر اين تضع نفسك؛ (210)
بنگر كه خويشتن را كجا مى‏نهى.

پيامبر اكرم(ص) فرمودند:

اياكم و خضراء الدمن، قيل يا رسول اللَّه ما خضراء الدمن؟ قال المرأة الحسناء فى منبت سوء؛
(211)
از سبزى روييده در پهن‏زار بپرهيزيد. پرسيدند: روييده در پهن‏زار چيست؟ فرمود: زن زيبا كه در خانواده بد باشد.

امام صادق(ع) فرمودند:

انما المرأة قلادة فانظر ما تتقلد؛ (212)
زن همچون گردن آويز است، پس بنگر كه چه چيز را به گردن مى‏آويزى.

در احاديث اهل بيت همچنين سخنانى درباره معيارهاى انتخاب شوهر آمده است. در اين احاديث معيار انتخاب، اخلاق نيكو و دين صحيح معرفى شده است از پيامبر اكرم(ص) روايت شده است:

اذا جاءكم من ترضون خلقه و دينه فزوجوه الا تفعلوه تكن فتنة فى الارض و فساد كبير؛ (213)

اگر مردى كه اخلاق و دينش را مى‏پسنديد درخواست ازدواج كرد او را همسر دهيد اگر چنين نكنيد در زمين فتنه و فساد بزرگ پديد آيد.

اين جملات و روايات معيارهاى انتخاب همسر را بيان مى‏كنند و با دقت در آنها مى‏توان دريافت اين معيارها به گونه‏اى است كه خانواده را محيطى مناسب براى رشد معنوى اعضاى آن مى‏سازد.

همسران

پس از انعقاد پيمان همسرى، خانواده تشكيل مى‏شود و اولين رابطه‏اى كه پديد مى‏آيد رابطه زوجيت است. اين رابطه پديد آورنده دو نقش براى شوهر و زن است هر يك از اين دو نقش حقوق و تكاليفى را ايجاب مى‏كند. اين حقوق و تكاليف وضع شده‏اند تا اهداف ازدواج به بهترين شكل ممكن تحقق يابد. جنبه‏هاى اخلاقى اداى حقوق و انجام تكاليف همسرى بسيار است اگر هدايت كننده روابط همسرى، اخلاق باشد، نتايج بهترى از ازدواج حاصل مى‏آيد.

شوهر

تأمين عذا، بهداشت، پوشاك، مسكن و لوازم ضرورى زندگى زن بر عهده شوهر است اين وظايف براى مرد واجب است. علاوه بر وظايف واجب مرد به لحاظ اخلاقى موظف است با همسر خود با اخلاق نيكو رفتار كند و اسباب آرامش او را با رفتار مناسب خود فراهم آورد:

و عاشروهن بالمعروف؛ (214)
با همسران خود به نيكى رفتار كنيد.

پيامبراكرم(ص) فرمودند:

خياركم خيركم لنسائه و انا خيركم لنسائى؛ (215)
بهترين شما كسى است كه نسبت به همسرش بيشتر نيكى كند و من بهترين شما نسبت به همسرم هستم.

و نيز فرمودند:

اكمل المؤمنين ايماناً احسنهم خلقا و الطفهم باهله؛ (216)
كامل‏ترين ايمان از آن مؤمنى است كه خوش خلق‏ترين مؤمن است و به خانواده‏اش از همه مهربان‏تر است.

بردبارى در مقابل زن، علاوه بر حفظ رابطه همسرى از خطر سردى و جدايى، نوعى عمل تربيتى است و ثواب اخروى دارد.

پيامبر اكرم(ص) فرمودند:

من صبر على سوء خلق امرأته اعطاه اللَّه من الاجر مثل من اعطى ايوب على بلائه؛ (217)
مردى كه بر بداخلاقى همسرش شكيبايى كند خداوند پاداشى همچون پاداش ايوب كه بر بلا شكيبا بود خواهد داد.

حفاظت زن از آلوده شدن به گناه و باز داشتن او از اختلاط غير لازم با مردان، از تكاليف شوهر است كه محيط خانواده را سالم و محيط اجتماع را امن مى‏سازد مرد در انجام اين وظيفه بايد حد اعتدال را رعايت كند.

اميرالمؤمنين(ع) فرمودند:

اياك و التغاير فى غير موضع غيرة فان ذلك يدعو الصحيحة الى السقم و البرئية الى الريب؛
(218)
از غيرت نابجا پرهيز كن كه درستكار را به نادرستى كشاند و پاكدامن را به بدگمانى خواند.

و نيز فرمودند:

لا تكثر الغيرة على اهلك فترمى بالسوء من اجلك؛ (219)
غيرت درباره همسرت را بسيار مكن كه براى خود بد مى‏آورى.

همچنين بر شوهر لازم است مقدمات لازم براى آموختن هر امر لازم براى زندگى را فراهم آورد تا همسر او بتواند با اطلاع از وظايف و حقوق خود زندگى سالمى را در خانه و اجتماع بگذراند.

هر يك از وظايف اخلاقى كه براى شوهر گفته شد در شرايط گوناگون اجتماعى به شكل خاصى اجرا مى‏شود. براى مثال اگر در گذشته تعليم همسر در حد آشنا ساختن او با احكام فقهى مورد نياز بود، اكنون نمى‏توان به اين ميزان اكتفا نمود. براى وضوع بيشتر مطلب تصور كنيد زنى در خانه وظيفه همسرى و مادرى را عهده‏دار است و سواد خواندن و نوشتن ندارد، ولى همسر و فرزندان او داراى تحصيلات عاليه هستند. زن در چنين خانه‏اى دچار مشكلات روحى و عملى بسيارى مى‏شود. او احساس عقب ماندگى خواهد كرد. در گفتگوهاى خانوادگى در موارد مشاوه اعضاى خانواده نظرات او مورد بى‏توجهى واقع خواهد شد؛ علايق او و ديگر اعضاى خانواده متفاوت خواهد بود و او از اين فاصله رنج خواهد برد. بنابراين تلاش مرد براى باسواد كردن زن و يا ارتقاء سطح آگاهى‏هاى او رفتارى با ارزش اخلاقى مثبت است. در شرايط اجتماعى قرون گذشته، اين كار يك وظيفه اخلاقى محسوب نمى‏شد، ولى امروز يك وظيفه اخلاقى مهم است. درباره آداب معاشرت با همسر نيز توجه به شرايط زمان و مكان مهم است و تطبيق وظايف اخلاقى با شرايط زمان يك ضرورت است.

زن

زن همچو مرد وظيفه دارد به همسر خود وفادار باشد. زنان اگر از شوهران خود اطاعت كنند و پاكدامنى كنند و بر حفظ اموال و منافع شوهر خود كوشا باشند از نعمت بهشت برخوردار خواهند بود زيرا رضايت شوهر در كمال زن بسيار مؤثر و شرط بهره‏مندى او از آخرت نيكوست.

پيامبر اكرم(ص) فرمودند:

ايما امرأة ماتت و زوجها عنها راض دخلت الجنة؛ (220)
هر زنى كه بميرد و شوهرش از او راضى باشد به بهشت وارد مى‏شود.

و نيز فرمودند:

اذا صلت المرأة خمسها و صامت شهرها و حفظت فرجها و اطاعت زوجها دخلت جنة ربها؛
(221)
چون زن نماز و روزه واجب خود را انجام دهد و پاكدامنى و شوهرش را اطاعت نمايد، به بهشت پروردگارش وارد خواهد شد.

مدارا با شوهر و تحمل بدرفتارى او، اجرى بسيار دارد و مقام زن را بالا مى‏برد.

پيامبر اكرم(ص) فرمودند:

و من صبرت على سوء خلق زوجها اعطاها اللَّه مثل ثواب آسية امرأة فرعون: (222)
زنى كه بر بدخلقى شوهرش شكيبايى كند خداوند پاداشى همچون پاداش آسيه همسر فرعون به او خواهد داد.

والدين
پدر و مادر مسئول سلامت و رشد جسمى و روحى فرزندان خود هستند. والدين اگر خود به فضايل اخلاقى آراسته باشند و محيط خانه را از رذايل اخلاقى بپيرايند مهم‏ترين شرط تربيت اخلاقى فرزند را فراهم كرده‏اند. فرزند چنين خانواده‏اى به رستگارى نزديك‏تر است و آرامش روحى لازم را براى تقرب به سوى خدا داراست.

امام صادق(ع) فرمود:

ان اللَّه ليفلح بفلاح الرجل المؤمن ولده و ولد ولده؛ (223)
خداوند با رستگارى مرد مؤمن، فرزندان و فرزند زادگان او را رستگار مى‏كند.

پدر و مادر بايد فرزندان را همچون موهبتى الهى پذيرا شوند و شكرگزار خداوندى باشند كه به آنان شرف پدر بودن و مادر بودن را عطا فرمود و نيز از خدا بخواهند كه توفيق انجام وظايف خويش را داشته باشند.

بنابراين پدر و مادر با تولد فرزند خويش خدا را سپس مى‏گويند و براى آنان دختر يا پسر بودن فرزند تفاوتى نخواهد داست.

امام صادق(ع) فرمود:

البنون نعم و البنات حسنات واللَّه يسأل عن النعيم و يثيت على الحسنات؛ (224)
پسران نعمت خدايند و دختران نيكى‏هايند و خداوند از نعمت‏ها سؤال مى‏كند و بر نيكى‏ها پاداش مى‏دهد.

به نظر مى‏رسد اين روايت و رواياتى مشابه آن، به منظور زدودن افكار جاهلى است. در زمان معصومين هنوز رسوبات افكار جاهلى در اذهان باقى بود و برخى از مردم، فرزند دختر را خوش نمى‏داشتند. پيامبر و ائمه معصومين با اين افكار مبارزه مى‏كردند.

پيامبر اكرم(ص) مى‏فرمايند:

من كان له ابتة فادبها و احسن ادبها و غذاها فاحسن غداأها واسبغ عليها من النعمة التى اسبغ اللَّه عليه، كانت له ميمنة و ميسرة من النار الى الجنة؛ (225)
هر كس فرزند دخترى داشته باشد و او را به ادب نيكو تأديب نمايد و تغذيه نيكو كند و نعمتى را كه خدا به او ارزانى كرده بر آن فرزند تمام نمايد آن دختر از راست و چپ او را از آتش محافظت مى‏كند تا به بهشت در آيد.

اين سخنان به وضوح مبارزه با افكار جاهلى را نشان مى‏دهد. بنابراين والدين بايد از افكار جاهلى فاصله گيرند و بدانند كه فرزند نيكو مايه سعادت آنان خواهد بود:

من سعادة المرء... الولد الصالح؛ (226)
فرزند صالح از سعادتمندى مرد است.

و با داشتن چنين نگرشى نسبت به فرزند به انجام وظايف خود درباره او بپردازند.

نام‏گذارى

نامگذارى فرزند تحت تأثير عقيده والدين، ارزش‏هاى حاكم بر جامعه، آرزوهاى والدين درباره آينده او و زيبايى‏هاى لفظى و آوايى صورت مى‏گيرد هر گاه والدين همه اين عناصر را در نظر بگيرند و در نامگذارى فرزند خود عقايد الهى و ارزش‏هاى اسلامى را در نظر گيرند و آرزوهاى خود را براى فرزند مطابق الگوهاى شرعى و بافضيلت قرار دهند و زيبايى ظاهرى و آوايى نام او را رعايت كنند نامگذارى خوبى انجام داده‏اند. نام نيكو تأثير فراوانى بر شخصيت فرزند دارد و نامگذارى نامناسب تأثير سويى بر آرامش روانى او خواهد گذارد:

اول ما يبر الرجل ولده ان يسميه باسم حسن فليحسن احدكم اسم ولده؛ (227)
نخستين نيكى پدر به فرزند نامگذارى نيكوى اوست، پس هر يك از شما بايد نام فرزندش را نيكو بر دارد.

نامگذارى فرزند به نام‏هاى مبارك اهل بيت بسيار پسنديده و موجب بركت زندگى است. از امام رضا روايت شده است:

در خانه‏اى كه در آن نام محمد يا احمد يا على يا حسن يا حسين يا جعفر يا طالب يا عبداللَّه يا فاطمه باشد، تنگدستى وارد نمى‏شود. (228)