عرفان ايراني در آيين مانوي و ارتباط آن با ا ندیشه مسیحی

[اخلاقي]

درود بر دوستان عزيز ،

در ادامه مباحث عرفان و گونه هاي آن به سراغ عرفان ايراني در آئين مانوي خواهيم رفت
و آنرا از نظر ارتباط با انديشه مقدس مسيحيت مقايسه ميکنيم .



مانی، پیام‌آوری بود که ظاهرا آیین وی منشا الهی نداشت اما چنان فراگیر شد که زمانی بر منطقه وسیعی از غرب امپراتوری روم تا هند و از مرزهای چین تا عربستان گسترده شد.

نام «مانی» برای ما معمولا تداعی کننده پیامبر نقاشی است که از مشهور‌ترین کتاب او، ارژنگ یا آردهنگ (Ardahang) امروزه اثری در دست نیست. پیام‌آوری که ظاهرا آیین وی منشا الهی نداشت اما آن چنان فراگیر شد که زمانی بر منطقه وسیعی از غرب امپراتوری روم تا هند و از مرزهای چین تا عربستان گسترده شد.

پیروان کیش او در اوج عظمتش از سواحل اقیانوس آرام تا سواحل اقیانوس اطلس را در بر‌گرفته بودند و دین او دین رسمی دولت ترکان اویغوری آسیای مرکزی شد. مانی حتی موفق شد تا اندازه‌ای بر امپراتوری چین میانه تاثیر بگذارد. این آیین بیش از 12 قرن دوام آورد و احتمالا عده‌ای از مانویان تا اوائل قرن بیستم نیز در چین وجود داشتند. تاثیر آیین مانی بر برخی از فرقه‌های مسیحی در حوالی شمال ایتالیا و جنوب فرانسه و نیز در قوانین مذهب تائو Tao در چین به چشم می‌خورد.
این اندازه گسترش و دوام، در حالی که این آیین به جز مدتی کوتاه و در منطقه کوچکی، هیچ گاه از پشتوانه و قدرت حکومتی برخوردار نبود، مایه شگفتی است. آیینی که دستورات آن بسیار دشوار بوده، چه خصوصیتی داشته که توانسته بود این چنین در میان مردم رسوخ کند؟

پژوهشگرانی که به بررسی دین مانی و زندگی خود وی پرداخته‌اند این امر را بیشتر در شخصیت خود مانی و شیوه تبلیغ وی جستجو می‌کنند.

مانی در 14 آوریل (25 فروردین) 216 میلادی در شمال بابل به دنیا آمد. در مورد محل تولد مانی اختلاف نظر زیاد است اما ابوریحان بیرونی محل تولد وی را ده مردینو (Mardinu) در ناحیه نهر کوتا (Nahr Kuta) در شمال بابل می‌نویسد. خود مانی هم در قطعه شعری می‌گوید: «طلبه‌ای شاکرم، برخاسته از سرزمین بابل.» پدر مانی، پتگ یا پاتگ (که در متون عربی نام وی به صورت «فاتق» ضبط شده است) از تبار شاهان اشکانی و اهل همدان بود که با زنی با نام یهودی _ مسیحی مریم ازدواج کرد. مادر مانی با خانواده کمسرکان از شاخه‌ای از خاندان شاهی اشکانی نسبت داشت.

پتگ از همدان به تیسفون، پایتخت اشکانیان، رفت و در آنجا به فرقه مغتسله (= کسانی که خود را می‌شویند) پیوست که گونه‌ای فرقه گنوسی و تعمید‌گرا بود. او به ادعای خود در پی الهامی از گوشت خوردن و برخی رفتارها دست کشید و به اتفاق فرزند چهار ساله‌اش، مانی، به میان اعضای فرقه رفت.

به این ترتیب، مانی با افکار آیین‌های عرفانی بین‌النهرین (میانرودان) بزرگ شد. مانی به گفته خودش که در گزارش ابن ندیم و بیرونی ضبط است، نخستین بار در دوازده سالگی پیام وحی را دریافت کرد و حامل پیام، روح همزاد او بود که در متون فارسی میانه مانوی «نرجمیک» و در سریانی tauma (=توام، همزاد)خوانده می‌شود. بار دیگر، در 24 سالگی وحی به وی نازل شد و این بار دستور یافت تا به تعلیم دین بپردازد. او نخست پدر و بعد بزرگان خانواده را به دین خود در آورد. سپس برای تبلیغ دین خود به سفر پرداخت. یکی از ویژگی‌های تبلیغ در آیین مانی آن بود که در هر منطقه‌ای به زبان آن منطقه و به نحوی که برای مردم آن منطقه قابل درک باشد، به تبلیغ می‌پرداخت. خود او در متنی به زبان فارسی میانه می‌گوید: «دینی که من گزیدم، از دیگر دین‌های پیشینیان در ده چیز برتر و بهتر است. یک، آن‌که دین‌های پیشین به یک شهر و یک زبان بودند. اما دینی که من آوردم، در هر شهر و به هر زبان پیدا شود و در شهرهای دور گسترش یابد.»

همچنین مانی از عناصر اعتقادات بومی هر منطقه نیز وام می‌گرفت. از این‌رو، در اساطیر مانوی نام‌های ایزدان ایرانی با نقش‌هایی متفاوت تکرار می‌شود، از قبیل: هرمز بغ، مهر ایزد، بهمن بزرگ، نریسه یزد.
همچنین عناصر مسیحی چون عیسای درخشان، شیث و حضرت عیسی مسیح (ع) که مانی خود را ادامه دهنده راه وی می‌خواند. مانی با تطبیق خود با این دین، می‌خواست غرب را متسخیر کند، همان طور که در شرق مبلغان آیین مانوی عناصری چند از آیین بودایی (از جمله اعتقاد به زادمرد یا تناسخ) را اقتباس کردند تا بهتر از سوی مردم بودایی پذیرفته شوند. آیین مانوی از همان آغاز به صورت آیینی آمیزه‌گرا (=عقیده به توحید عقاید گوناگون) ظهور کرد. در این آیین، تلفیقی آگاهانه از اعتقادات مسیحی و ایرانی بر اساس اعتقادات باستانی بین‌النهرین در قالب اعتقادات عرفانی تعمیدی صورت گرفته بود.
مانی همچنین یکی از ابزار مهم تبلیغی خود را کتابت می‌دانست، بر‌خلاف سنت شفاهی رایج در ایران. آثار اصلی مانوی که متعلق به مانی شمرده می‌شود، هفت اثر بود که به زبان آرامی شرقی، زبان محلی مانی، نوشته شده بود:

اونجیلون زیندگ (انجیل زنده)، نیان زیندگان (گنج زندگی)، رسالات، رازان (اسرار)، کوان (غولان)، دیبان (= دیوان، نامه‌ها)، مزامیر و نیایش‌ها.

همان‌طور که می‌بینیم نام یکی از آثار مانی، انجیل زنده است، از آن‌رو که مانی خود را به منزله حواری مسیح و ادامه دهنده راه او می‌دانست.
در نظر او، انجیل مسیحیان تحریف شده و انجیلی که خود آورده بود، انجیل زنده بود.

این هفت کتاب، کتاب‌های دینی مانوی به شمار می‌آید. افزون بر این‌ها، مانی کتابی به فارسی به نام «شاپورگان» داشت که به زبان فارسی میانه (پهلوی) نگاشته و در آن چکیده عقاید خود را برای شاپور اول ساسانی شرح داده بود. مانی به واسطه برادران شاپور، «پیروز» و «مهرشاه» که به آیین مانی گرویده بودند، توانست سه بار به حضور شاپور شاه پذیرفته شود. ابن ندیم در الفهرست اولین ملاقات آنها را در روز یکشنبه اولین روز ماه نیسان که آفتاب در برج حمل بود، ذکر می‌کند و می‌نویسد این تاریخ مصادف با روز تاجگذاری شاپور بود و ظاهرا در همین ملاقات، مانی «شاپورگان» را که اوشین کتاب او و تنها کتابش به زبان فارسی میانه است، تقدیم شاپور می‌کند. در منابع مانوی آمده که شاپور سخت تحت تاثیر پیام مانی قرار گرفت و به او اجازه داد آزادانه در سراسر ایران تبلیغ کند و به این ترتیب، مانی سال‌ها جزو ملازمان شاپور شد و حتی در لشکر‌کشی شاپور در جنگ با والرین، امپراتور روم، چونان کرتیر موبد در کنار او بود، موبدی که بعدها از دشمنان سرسخت مانی و موجب دستگیری و محاکمه وی شد.
کتاب دیگر مانی کفالایا یا سخنرانی‌هاست که مجموعه گفتارها و تا حدودی پیشگویی‌های مانی است.

اما مشهور‌ترین کتاب مانی آردهنگ است که در فارسی ارتنگ و ارژنگ خوانده می‌شود و سراسر تصویری است. مانی تمام اساطیر مانوی، داستان آفرینش و اصول اعتقادی دین خود را در این کتاب به تصویر کشیده است. مانی معتقد بود که مطالب باید به گونه‌ای بیان شود که برای همه مردم قابل فهم باشد. کتاب آردهنگ را می‌توان ابتکار مانی برای تکمیل آموزش دین خود به توده مردم به خصوص کم سوادان و بی‌سوادان دانست. این کتاب با توجه به شواهد و مدارک شاهکاری هنری بود از هنر خاص مانویان که با کوچ آنان به چین بر هنر این سر‌زمین تاثیراتی شگرف بر جای گذاشت.

بعضی از کتاب‌های باقی مانده مانوی را می‌توان مربوط به سده‌های ششم یا هفتم میلادی دانست اما اغلب کشفیات متعلق به سده‌های هشتم و نهم میلادی‌اند.

بنابراین، هیچ دست نوشته‌ای از خود مانی در دست نیست اما از قرائن چنین بر می‌آید که کلمات او در نهایت دقت و مراقبت به ما رسیده است.

با آن‌که تنها یک کتاب مانی مصور گفته شده اما در سایر کتاب‌ها نیز برای پرهیز از یکنواختی تزییناتی در حاشیه نوشته‌ها و حتی استفاده از رنگ‌های مختلف دیده می‌شود.

همه این نکات در مقبولیت دین مانی موثر بود و شاید بیش از همه، خود مانی که در پس کلماتش رسالتی حس می‌شد. او تعلیماتش را با تسلطی طبیعی اظهار می‌کرد و در برخوردهایش با شاهزاده‌های ساسانی، حتی با خود شاهنشاه، نوعی و‌قار ذاتی و احساس حق داری موروثی دیده می‌شد که شاید از خون اشرافی او سرچشمه می‌گرفت. قدرت و انعطاف‌پذیری او نیز شگفت‌انگیز بود. او به تمام مطالب احاطه داشت: تعلیم، تسلی، تذکر و تنظیم. او همانقدر که در نظر ما مبلغی زیرک و موفق است و تبلیغاتش را از روی اصول صحیح پایه‌گذاری کرده، سازمان دهنده‌ای دقیق نیز هست که بنیان مکتبش را محکم و ساده استوار کرده است. به همین دلیل، در نظر ما شخصیتی غیر‌عادی و جذاب پیدا می‌کند.

از این گذشته، در آن زمان به خصوص در منطقه خاورمیانه، هنر شفا بخشی و معجزه از درجه بالایی برخوردار بود. هنری که مانی از آن بی‌بهره نبود. او پزشکی توانا و حکیمی معجزه‌گر بود و این توانایی خود مقبولیت بیشتری برای مانی به دنبال داشت. در مجموع می‌توان گفت: «مانی یکی از بزرگترین بنیانگذاران و سازمان دهندگان دینی بود که دنیا به خود دیده است.»

سرافراز وشادان بماني دوست

منابع:
بهار، مهرداد (1375). ادیان آسیایی. تهران: نشر چشمه.
ویدن گرن، گئو (1377). دین‌های ایران. ترجمه منوچهر فرهنگ، ویراسته آرزو رسولی، تهران: آگاهان ایده.
ویدن گرن، گئو (1376)، مانی و تعلیمات او. ترجمه نزهت صفا اصفهانی. تهران: نشر مرکز

[moridenur]

سلام و ارادت.
ضمن تشکر از پست شما مواردی من باب آشنایی بیشتر مخاطبان با مانی و آئین وی تقدیم حضور عزیزان می شود.

پدر ماني، پتگ يا پاتگ (که در متون عربي نام وي به صورت «فاتق» ضبط شده است) از تبار شاهان اشکاني و اهل همدان بود که با زني با نام يهودي _ مسيحي مريم ازدواج کرد. مادر ماني با خانواده کمسرکان از شاخه‌اي از خاندان شاهي اشکاني نسبت داشت.

پتگ از همدان به تيسفون، پايتخت اشکانيان، رفت و در آنجا به فرقه مغتسله (= کساني که خود را مي‌شويند) پيوست که گونه‌اي فرقه گنوسي و تعميد‌گرا بود. او به ادعاي خود در پي الهامي از گوشت خوردن و برخي رفتارها دست کشيد و به اتفاق فرزند چهار ساله‌اش، ماني، به ميان اعضاي فرقه رفت.

به اين ترتيب، ماني با افکار آيين‌هاي عرفاني بين‌النهرين (ميانرودان) بزرگ شد. ماني به گفته خودش که در گزارش ابن نديم و بيروني ضبط است، نخستين بار در دوازده سالگي پيام وحي را دريافت کرد و حامل پيام، روح همزاد او بود که در متون فارسي ميانه مانوي «نرجميک» و در سرياني tauma توام، همزادخوانده مي‌شود.

اين جامعه را ترک کن، تو از جانبداران آن نيستي، تو بايد عادات و رسوم را منظم کني و لذايذ را تحت تسلط درآوري

اين ندائي است که طبق آثارمانوي از جانب "شاه نور بهشت" که نام عالي‌ترين "نيکي" است در سن ?? سالگي به ماني رسيده است.

بار ديگر، در 24 سالگي وحي به وي نازل شد و اين بار دستور يافت تا به تعليم دين بپردازد. او نخست پدر و بعد بزرگان خانواده را به دين خود در آورد.

دين ماني از شاخه هاي زرتشت است. با اين وجود، متاثر از عرفان ترسائيان نيز ميباشد. اين شباهت بخاطر سير و سياحت وي در بلاد هندوستان و مطالعه در دين بودا بوده، ضمن اينکه آئين زرتشت را نيز بخوبي مطالعه نموده است.

وي سپس با الهام از تعاليم مسيح، روشي نوين را به مردمان عصر خود معرفي کرد که تلفيقي از زرتشت وبودا ومسيح بود. آغاز دعوت وي را در سن 26 سالگي ذکر کرده اند.

ماني‌گرايي ترکيبي است از آيين‌هاي مسيحيت، بودايي وزرتشتي . ماني بر اين عقيده است که جهان بر مبناي روشنايي و تاريکي است و از همين رو است که خوبي و بدي وجود دارد.

اين آيين در ايران دوران ساسانيان مخصوصا در دوره پادشاهي يکساله هرمز هواخواهان و پيرواني داشته است.

در نظر ماني رستگاري متحد ساختن تعاليم و آداب ورسوم قديم است.

مانويان ، تحت تاثير آيين زردشت ، سه اصل اخلاقى را رعايت مى كردند و آن ها را سه مهر مى ناميدند؛
1. مهر دهان (پرهيز از گفتار زشت )
2. مهر دست (پرهيز از كردار زشت )
3. مهر دل (پرهيز از پندار زشت ).
پيروان مانى گياهخوار بودند و طبقات اول تا چهارم حق ازدواج و مال اندوزى نداشتند.

ماني مانند زرتشت، نيکي وبدي را در مقابل هم قرار مي دهد ومي گويد نيکي ونور و روح در يکسوي جهان وبدي وتاريکي و جسم در سمت ديگر هستند. روح در زندان جسم به سر ميبرد و بايد از طريق تعاليم معنوي ماني آن را آزاد ساخت. هنگامي که ارواح پاک شدند و جاي طبيعي خود را در آسمان نور به دست آوردند، انقلاب عمومي بوجود مي آيد.

ماني معتقد است خدا و روان هر دو يکي هستند. زمانيکه انسان خلق شد ، خداوند بخشي از وجود خود را با وي به زمين فرستاد که در نتيجه پليدي ها به اسارت در آمد.روزي خواهد رسيد که اين بخش از نور راخدا به سوي خود ميخواند و انسان به مرحله اتحاد رسيده ورها خواهد شد.

از ديد ماني انسان موظف است بخش روشنايي وجو را که در کالبد تن اسير است تا ميتواند ازاد کند يعني از گسترش جهان مادي و پليدي وزشتيهاي آن جلوگيري کند.

خدا در آئين ماني دو گونه است :

1- خداي روشنايي 2- خداي تاريکي

که در واقع تعبيري است از اهورامزدا واهريمن در دين زرتشت.

مانويان ازهر گونه آزار واذيت مردم وحيوانات پرهيز ميکردند.

موسيقي نزد اينان يک امر ثواب ونيک است وآنرا هديه اي الهي ميدانستند.

مانويان در شبانه روز چهار نوبت نماز ميخوانده و براي اداي نماز عملي بنام وضو داشتند و در نبود آب بر خاک تيمم ميکردند.

مانويان صدقه را از امور واجب ميدانستند.

همچنين اعتقاد به تناسخ داشتند و اعتقادشان بر اين باور استوار بود که ارواح پليد براي مکافات عمل مجددا به دنيا بزگشته تا کيفر شوند اما ارواح نيک از اين امر معاف بودند.

کتابهاي شاپورگان - انجيل زنده - گنجينه زندگي - رازها - ديوها - پراگماتيا از آثار ماني است.

ماني در سال 276 در سن 60 سالگي به تحريک روحانيون متعصب زرتشتي توسط بهرام مصلوب شد وبه قتل رسيد.

مانويان جامعه را به پنج طبقه دينى تقسيم مى كردند:
1. فريستگان يا فريشتگان كه دوازده تن بودند و جانشينان مانى شمرده مى شدند.
2. ايسپاساگان يا اسقفان كه هفتاد و دوتن بودند.
3. مهيشتگان يا كشيشان كه سيصد و شصت نفر بودند.
4. ويزيدگان يا گزيدگان كه شمارشان بسيار بود و دين مانى را تبليغ كردند.
5. نغوشاكان يا نيوشندگان كه عامه پيروان مانى بودند و شمارشان از همه بيشتر بود.

پيروان ماني دو دسته اند:

1-برگزيدگان : مردم بسيار نيکوکار بودند که ازدواج نميکرده و گوشت نمي خوردند و فقط ازماهي استفاده ميکردند.

2- شنوندگان : که زندگي معمولي داشتند و ازدواج ميکردند واز جمله وظايف آنان پرهيز از دروغگويي ومال پرستي


تاريخ جامع اديان - جان ناس
تاريخ مختصر اديان بزرگ - فيليسين شاله
اديان بزرگ جهان-هاشم رضی
ايران در عهد باستان - دکتر پيرنيا
تاريخ کامل ايران - عبدالله راضي
ماني ودين او - سيد حسن تقي زاده
زندگي ماني وپيام او - ناصح ناطق

یارب