قرآن و كيفيت وحي الهي

[علی ولی زاده]

قرآن , وكيفيت وحي , الهي قرآن و كيفيت وحي الهي در اينكه ذات اقدس اله، قرآن را بر رسول گرامي‏اش وحي نموده، بحثي نيست چه اينكه خود فرمود: ﴿وكذلك أوْحينا إليك قراناً عربياً لتُنذر أُم القري ومنْ حوْلها...):1 و همين نحو وحى نموديم بسوى تو قرآن را به لسان عربى فصيح بر اينكه انذار فرمايى اهل مكه معظمه كه ام القرى است و اطراف مكه بلاد عرب نشينان را... سخن در كيفيّت وحي الهي است. آيا وحي خداوند تنها يك قسم است يا اقسام وانواعي دارد؟ و اگر وحي، اقسامي دارد، وحي قرآني از كدام قسم است؟ آيا خداي سبحان وحي خود را مستقيماً به رسول خود مي‏رساند يا واسطه‏اي در كار است؟ آيا تفاوتي در وحي قرآن بر رسول گرامي اسلام با وحي كتب آسماني بر ساير رسولان الهي وجود دارد. خداي سبحان در آخر سوره «شوري» مي‏فرمايد: ﴿وما كان لبشرٍ أنْ يكلّمه الله إلا وحْياً أوْ منْ وراء حجابٍ أوْ يرسل رسولاً فيوحي بإذنه ما يشاء : و نيست از براى بشر اينكه خداوند با او تكلم فرمايد مگر بوحى در قلب او يا از پشت حجاب ايجاد كلام كند يا بفرستد رسولانى از ملائكه پس باو وحى رسانند باذن خدا آنچه بخواهد ...1

يعني هيچ گاه بشري نمي‏تواند از كلام و تكلّم الهي بهره‏مند گردد، مگر به يكي از اين سه راه: يا وحي بلا واسطه، يا من وراء حجاب، و يا از راه ارسال پيك كه آن پيك امين به اذن خدا واسطه مي‏شود و هر آنچه را كه او بخواهد مي‏رساند.

اگرچه در اين كريمه، كلمه «وحي» بر تكلّم بي‏واسطه اطلاق شده ليكن آن وحي «وحي خاص» است در مقابل دو قسم ديگر وگرنه وحي به معناي عامّ شامل هر سه قسم مي‏شود، يعني وحي به معناي جامع داراي سه قسم است كه: اصطلاح قرآن در خصوص آيه محل بحث قسيم خاص آن را در قبال دو قسم ديگر، وحي مي‏داند، گرچه از ارسال قسم سوم نيز به نحو «ايحاء» ياد كرده است     1 ـ سوره شوري، آيه 51. (برداشتی باتصرف ازتفسِیرموضوعی آیةالله جوادی آملی جلد:ا-صفحۀ:48)

[علی ولی زاده]

	▌ღ▬◄ قرآن و كيفيت وحي الهي ►▬ღ▐ نكاتي درباره اقسام وحي:
	براي آنكه اقسام سه‏گانه وحي به خوبي روشن شود و نيز نوع وحي قرآن كريم مشخّص شود، بيان اموري لازم است:
	يكم: معناي بي‏واسطه بودن وحي از بي‏واسطه بودن مرحله لفظي و مفهومي دريافت وحي اين نيست كه: اصلاً واسطه‏اي در ميان متكلّم و مخاطب نباشد (مگر به آن معنا كه بعداً اشاره مي‏شود) بلكه مقصود آن است كه وسايط موجود، مورد توجّه قرار نمي‏گيرند زيرا وساطت هرگز از عالم گرفته نمي‏شود و ممكن نيست كه يك موجود طبيعي بدون طي نمودن درجات و مراتب متوسّط، عنداللّهي بشود وگرنه لازمه‏اش طفره محال است. «طفره» در هيچ مرحله‏اي روا نيست حتي درباره انسان كامل و اخذ وحي. معناي بلاواسطه بدون وحي بدين سبك است كه : «انسان كامل»، اين مراحل وسطي را در درون خود طي مي‏كند و به آن مصدر اصيل كه ذات اقدس اله است مي‏رسد و از او دريافت مي‏كند. در مسئله قبض روح متوفي نيز اگر خداي سبحان، جان انسان كامل را مستقيماً وبدون واسط قبض مي‏كند؛ ﴿اللهُ يَتوفّي الأنْفس حين موْتها) 1 آنجا كه فرشته مرگ ديگر واسطه نيست، محتضر به جايي رسيده است كه وسايط را پيموده و لذا واسطه بين خداوندِ متوفِّي و خود را كه متوفي است نمي‏نگرد، همان انسان كاملي كه مي‏گويد: «لي مع الله وقت لا يسعني فيه ملك مقرب ولا نبي مرسل«2 برای من با خدايم وقتي است كه هيچ ملك مقرب و نبي مرسلي به وسعت وجودي من در آن وقت نمي‏رسد، یعني من برخي از كارها را بدون التفات به واسطه دريافت مي‏نمايم. در مسئله رزق نيز همين است كه گاهي انسان كامل، بدون واسطه فرشتگان مأمور ارزاق، رزق را از خداي سبحان دريافت مي‏كند. اگرچه فرشتگان خاص مسئول توزيع ارزاقند امّا آن انسان كامل، وسايط را نمي‏نگرد و رزق را مستقيماً از خداي سبحان مي‏گيرد. برخي از مراحل عالي وحي اصلاً واسطه‏ندارد، چون مخصوص نشئه تجرّد تام و شهود صرف بوده و هرگز به عالم مفهوم و علم حصولي نرسيده چه رسد به لفظ عبري يا عربي، در اين مرحله معناي بدون واسطه تنها عدم التفات به واسطه نيست. بلكه واقعاً بيگانه‏اي وساطت نمي‏كند.
	1-سوره زمر، آيه 42.-2 - ـ بحار، ج 79، ص 243، ح 1. (منبع تفسِرموضوعی آیةالله جوادی آملی جلد:1-ص:50-49)

[علی ولی زاده]

دوم: معناي من‏وراء حجاب‏بودن وحي:

معناي﴿أو من وراء حجاب) 1 اين است كه كلامي كه از خداوند صادر مي‏شود، از جايي ظهور كند، نه آنكه آن جايگاه مصدر كلام و منشأ صدور آن باشد.

اگر موساي كليم(عليه السلام) از حجاب شجره طور، گفتار﴿إنّني أنا الله) 2را شنيد، گوينده اين كلام، درخت نبود بلكه خداوند بود كه سخن مي‏گفت ولي موسي(عليه السلام) آن را از درخت مي‏شنيد و آن درخت مظهر و آينه‏اي بود كه: كلام خدا در آن ظهور مي‏كرد.

البته آن صدا، صداي فيزيكي و مادّي نبود زيرا اگر چنين بود، اولاً بايد هر سليم الحاسّه‏اي مي‏شنيد و ثانياً بايد از يك جهت خاص مي‏بود، در حالي كه اولاً چنين نبود زيرا ديگران نمي‏توانستند بشنوند و ثانياً در روايات دارد كه موساي كليم(عليه السلام) از شش جهت صدا را مي‏شنيد ولي در عين حال احساس مي‏كرد كه از ناحيه شجره است.

موسييي نيست كه دعوي انا الحق شنود ورنه اين زمزمه اندر شجري نيست كه نيست

زمزمه توحيد ذات اقدس اله در تمام اشجار و درختان ظهور كرده است.

مقصود كسي كه گفت:

روا باشد انا الحق از درختي چــرا نبــود روا از نيكبختي

اين نيست كه اين سخن را براي انسان تجويز كند بلكه مراد آن است كه مظهر شدن(نه مصدر شدن) همانطور كه براي درخت رواست، براي انساني هم كه به قرب نوافل و فرايض راه يافته و خداي سبحان در مقام ظهور و فعل، به منزله چشم و گوش و زبان او شده رواست. البتّه صيانت زبان و مانند آن در شرايط حفظ تكليف و حال صحو لازم است وگرنه هيچ كس مجاز نيست دهان باز كند و بگويد «انا الحق» و اگر بگويد، از مقام انسانيّت سقوط خواهد كرد.     1 - سوره شوري، آيه 51.----2 - ـ سوره طه، آيه14.(تفسِرموضوعی-ص:51)

[علی ولی زاده]

بنابراين، «انا الحق» گفتن، از هر چيز يا از هر كس كه شنيده شد، گوينده‏اش ذات اقدس اله است و آن موجود، مظهر اين قول است نه مصدر آن و قهراً ضمير «انا» به اين مظهر برنمي‏گردد بلكه به گوينده كلام كه خداوند است باز مي‏گردد، البته مَظْهَر غير از مَحلّ است، چون اولي با نزاهت ظاهر همراه است و دومي با تجسّم و مادّيت حالّ هماهنگ، لذا اولي ممكن و دومي محال است. ليكن بحث فقهي آن و روا بودن چنين تكلّمي در حال عادي نه حال جذبه، همچنان در جاي خود محفوظ است.

سوم: فرشته امين، واسطه وحي الهي

خداي سبحان گاهي با ارسال پيك و رسول خود با انسان كامل سخن مي‏گويد، گاه جبرئيل امين را ارسال مي‏كند كه او حامل «كلام الله» است. در اين وحي مع الواسطه، هم اصل رساندن وحي را جبرئيل(عليه السلام) به اذن خدا انجام مي‏دهد و هم آنچه را كه مي‏رساند به مشيّت و خواست خداوند است. اين پيك الهي چيزي از خود ندارد، نه از خود بر وحي مي‏افزايد و نه از وحي مي‏كاهد و نه بدون اذن خداوند تنزل مي‏كند و به همين جهت خداي سبحان از فرشته وحي به امانت ياد مي‏كند و او را فرشته امين مي‏نامد، ﴿نَزَل به الروح الأمين٭ علي قلْبك لتكون من المنذرين1     1 ـ سوره شعراء، آيات 193 و 194.(ص:52)

[علی ولی زاده]

اين روح و اين پيك وحي،

در همه هستي‏اش امين است

و دراين قسم از وحي، فرشته الهي، مصدر كلام است

ولي مصدر قريب و خداوند مصدر نهايي است.

البتّه مصدر بودنش براي مادون خود طبق برخي از آراست

وگرنه فرشتگان و سايرعلل و عوامل نظام امكاني،

همگي مظاهر و آيات كارهاي خدايند بدون آنكه خود مصدرچيزي باشند،

نه مصدر قريب و نه مصدر بعيد،

چون هرگز چيزي از غير خدا صدور ندارد،

بلكه تمام آنچه هم از خداوند صدور مي‏يابد به نحو ظهور است نه صدور.

[علی ولی زاده]

چهارم: تفاوت وحي‏ها بر حسب قابلها

تفاوتي كه در اقسام وحي وجود دارد، به اين سبب نيست كه خداي سبحان حالات گوناگون دارد و گاهي بدون واسطه تجلّي مي‏كند و گاهي من وراء حجاب و گاهي نيز با فرستادن فرشته؛ زيرا دگرگوني و تغيير و تبدّل در ناحيه ذات اقدس اله ممكن نيست: «وليْس عنْد ربك صباح ولا مساء»1﴿فلن تجد لسنت الله تبديلاً ولن تجد لسنت الله تحويلاً) 2 تبديل و تحول، نه در ذات و اسما و صفات خداوند راه دارد و نه در سنت و روش او؛ زيرا دگرگوني اصل سنّت، نشان و مبدأ دگرگوني سنّت‏گذار است؛ پس اگر تفاوتي وجود دارد، از ناحيه قابل و دريافت كننده فيض است.

گاهي انسان، حالي خاص پيدا مي‏كند، كه تكلّم الهي را «بي واسطه» دريافت مي‏كند و گاهي «با واسطه» فيض را مي‏گيرد كه آن «واسطه» يا فرشته و روح امين است و يا واسطه «حجاب» غرض آنكه تفاوت نسبت به انسان كامل و مستمع‏است نه نسبت به متكلّم و منشأ وحي، البته تفاوت در اسماي حسناي الهي راه دارد و امتيازي بين ظهور هر كدام با ظهور ديگري موجود است ولي تغيير و تحوّل در آنها راه ندارد و آنچه فعلاً محل بحث است نفي تحوّل است نه نفي اصل تفاوت.     1 ـ مجمع‏البحرين، ج 1، ص 576 «صبح»=.2 ـ سوره فاطر، آيه 43.منبع:(تفسیرموضوعی –ص:53)

[علی ولی زاده]

پنجم: قابل جمع‏بودن اقسام وحي : اقسام سه‏گانه وحي نسبت به شخص واحد، «مانعة الجمع» نيستند و ممكن است انسان كاملي از هر سه طريق، وحي الهي را دريافت كند؛ چنانكه وجود مبارك رسول اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم هر سه قسم وحي را دريافت نموده‏است و خداي سبحان پس از بيان اقسام وحي مي‏فرمايد: ﴿وكذلك أوحينا إليك روحاً منْ أمْرنا) 1 يعني اي رسول گرامي، ما اين گونه كه گفتيم با تو تكلم نموديم؛ يعني گاه بلاواسطه، گاه به وساطت حجاب و گاه به وساطت ملك و فرشته. آنچه را كه جبرئيل امين مي‏آورد، از قسم ﴿يرسل رسولا) 2 است كه فرمود: ﴿نزل به الروح الأمين٭ علي قلبك) 3 و آنچه را كه آن حضرت در رؤيا و مانند آن دريافت مي‏فرمود، از قسم ﴿من وراء حجاب) 4 است و آن حقيقتي را كه در مقام لدن دريافت كرد، وحي «بلا واسطه» بود كه فرمود: ﴿إنك لتلقّي القرْان منْ لدُنْ حكيمٍ عليمٍ) 5 بعضي از مراتب آنچه كه حضرت رسول‏صلي الله عليه و آله و سلم در «معراج» دريافت نمودند، بي‏واسطه بود، آن مقامي كه به اندازه ﴿قاب قوسين﴾ يا نزديكتر بود: ﴿ثُمّ دني فتدلّي٭ فكان قاب قوسيْن أو أدني) 6 و ذات اقدس اله در آن حال به او وحي نمود

1 - سوره شوري، آيه 52. 2 - همان، آيه 51. 3 - سوره شعراء، آيات 194 ـ 193. 4 - سوره شوري، آيه 51. 5 - سوره نمل، آيه 6. 6 - سوره نجم، آيات 9 ـ 8.-برداشت ازهمان منبع

[علی ولی زاده]

﴿فأوحي إلي عبْده ما أوحي) 1آنجا كه جبرئيل مي‏گويد: «لوْ دنوت أنملة لاحترقْتُ»2من راهي به آن مرحله بالا ندارم، آن مقام بلند، مقام استماع «كلام بي‏واسطه»است. درباره دو آيه آخر سوره «بقره» نقل شده كه پيامبر اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم، آن را در معراج، شفاهاً و بي‏واسطه تلقّي فرموده است3 . زراره از امام ششم(سلام الله عليه) سؤال كرد كه چرا در بعض اوقات، حالت «غشيه» و مدهوشي به رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم رو مي‏آورد؟ آن حضرت در جواب زراره فرمودند: «ذاك إذا لم يكن بيْنه وبين الله أحد، ذاك إذا تجلّي اللهُ له»4آن حالت، در وقتي بود كه ذات اقدس اله براي او تجلّي مي‏نمود و در آن حال، واسطه و حجابي بين او و خداوند نبود. لازم است توجّه شود، وقتي رسول اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم كلام الهي را بدون واسطه تلقي‏مي‏كند كه به هيچ چيزي مقيّد و متعلّق نباشد و از تمام ما سوي الله منقطع شده‏فقط مشاهد جمال و جلال خداوند باشد، و در اين حال توجّه به اصل نبوّت ومقام‏خلافت و مانند آن نيز حجاب خواهد بود، چون توحيد ناب فقط در شهودمتكلّم است بدون التفات به مخاطب و بدون توجّه به شئون خاص مستمع‏گرچه‏همه‏آن شئون نور است ولي بايد حجاب نوري را مانند حجاب ظلماني‏ناديده‏گرفت، چه اينكه توجّه به اصل خطاب و وحي نيز حجاب نوري‏ديگر است كه بايد با عدم التفات به آن منْحَرِق گردد تا تنها شهود متكلّم بماند .     ^ 1 - ـ سوره نجم، آيه 10. ^ 2 - ـ بحار، ج 18، ص 382. ^ 3 - ـ مجمع‏البيان، ج 2، ص 692. ^ 4 - ـ بحار، ج 18، ص 256، ح 6. تفسیرموضوعی جلد-1ص:55)

[علی ولی زاده]

قلب پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم، جايگاه نزول قرآن خداي سبحان فرمود: ﴿نَزَل به الروح الأمين ٭ علي قلْبك لتكون من المنْذرين) 1 روح امين و جبرئيل(عليه السلام) قرآن كريم را بر قلب تو اي پيامبر، فرود آورد. تا از انذار دهندگان باشي. روشن است كه مقصود از اين قلب، قلب فيزيكي و مادّي نيست؛ زيرا قلب طبيعي نمي‏تواند علم را كه امر مجرّدي است درك و دريافت كند. يكي از الهيّات فلسفه، مسئله «علم» است. علم و انديشه، در هيچ مقوله ماهوي داخل نيست بلكه معناي علم، مفهومي است كه داراي وجود مجرّدي است كه او را روح انسان مي‏يابد و مقصود از قلب در اين آيه نيز همان روح مجرّد انساني است و از آنجا كه اين امر مجرّد، داراي شئون گوناگون است، به اعتبارات مختلف، اسمهاي متفاوتي دارد؛ «صدر»، «نفس»، «قلب»، «فؤاد»، «روح»، و «لب» همگي نامهايي براي آن لطيفه الهي است كه در فارسي به آن «جان انساني» مي‏گويند. قلب طبيعي و نيز مغز فيزيكي، اعمال مادي دارند و معمولاً مغز براي فراهم كردن مقدّمات ادراك، آماده‏تر است ولي همانطور كه در ادبيات فارسي به انسان خردمند مي‏گويند «صاحبدل»، در تعبيرات عربي هم به فرزانگان مي‏گويند: «اولي الالباب» ﴿لمن كان له قلبٌ) 2 يعني كلمه «قلب» در عربي و واژه «دل» در فارسي براي ادراك معارف عميق به كار مي‏روند، البته نه مغز، منشأ ادراكهاي مجرّد است و نه قلب مادي و صنوبري منشأ عواطف مجرد؛ زيرا علوم مجرد و نيز اراده‏هاي كلّي و محبّتهاي جامع مجرد را هيچ موجود مادي به عهده ندارد، ليكن ممكن است مبادي اِعدادي و مقدمات اِمدادي انديشه را مغز به عهده بگيرد و مبادي اِمدادي عاطفه را قلب عهده‏دار باشد، ولي قلب، كه گاهي در قرآن از سلامت آن سخن به ميان مي‏آيد: ﴿إذ جاء ربُّه بقلبٍ سليمٍ)3 و زماني از معصيت و گناه آن گفتگو مي‏شود: ﴿ومنْ يكْتمها فإنه اثمٌ قلْبه)4 هرگز قلب صنوبري و مادي نيست چنانكه نه ادراك حصولي از آن است و نه ادراك حضوري و شهودي بر عهده آن، و نه تأمين مجرد عقل عملي؛ مانند: تصميم، اراده، محبّت، اخلاص و...، ليكن انجام مقدّمات مادّي مسائل مزبور مي‏تواند به عهده عنصري مادّي، مانند مغز يا قلب باشد.

1 - ـ سوره شعراء، آيات 194 ـ 193. 2 - ـ سوره ق، آيه 37. 3 - ـ سوره صافات، آيه 84. 4 - ـ سوره بقره، آيه 283. تفسیرموضوعی آیةالله جوادی آملی ص: 57

[mozhde98]

من نذر کردم و الان به حاجتم رسیدم الان با یک سازنده معتبر منطقه 22 تهران بنام فرتاک کار میکنم