زیبا خوانی قرآن کریم (اصول وقف و ابتداء در قرائت)

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش سی ام


وقف جایز با اولویت وقف‌


این نوع از وقف را که با علامت «قلی» مشخص شده است، دو گونه تعریف نموده‌اند.


اولین تعریف بدین صورت است:

«وقفی است که نه از جهت لفظ و نه از جهت معنا به مابعدش تعلق و ارتباط ندارد».

بر پایه تعریف فوق، این نوع از وقف، معادل وقف تام است، و همه مواردی که علامت «قلی» بر آن نهاده‌اند، از دید طراحان این علایم، مصادیق وقف تام نیز هستند.


اما تعریف دیگری نیز مطرح شده است که با تعریف بالا تفاوت دارد:


«قلی- علامتی برای وقف کافی است و اشاره به آن دارد که وقف، اولی است».
در برخورد اولیه با این دو تعریف، آنها را مخالف یکدیگر می‌یابیم، اما اگر به تعریف وقف تام، از دیدگاه دکتر محیسن، صاحب تعریف دوم، مراجعه کنیم و همچنین مواردی را که علامت «قلی» بر آن گذاشته شده است، مورد توجه و دقت قرار دهیم، متوجه می‌شویم که اختلاف میان تعاریف فوق، از تفاوت دیدگاه ها در خصوص حدود رابطه معنوی سرچشمه گرفته است.
دکتر محیسن فقط پایان قصه‌ها و موضوعات را که اکثراً در رأس آیات قرار دارند، مصادیق وقف تام می‌داند، حال آن که علامت «قلی» فقط در میانه آیات به کار رفته است و بیشتر موارد آن، در وسط موضوع یا قصه قرار دارد.
در مجموع می‌توان گفت که این علامت در مواردی به کار رفته است که اولًا بین عبارات قبل و بعد از علامت، به هیچ وجه ارتباط لفظی وجود ندارد.


ثانیاً، ارتباط معنوی وثیق و محکمی که فهم یکی از عبارات در گرو خواندن عبارت دیگر باشد، میان دو جمله موجود نیست. و ثالثاً، وجهی برای ترجیح وقف وجود دارد؛

به طور مثال موضوع عوض می‌شود، یا جملات از حالت خبری به انشایی و یا بالعکس تغییر می‌کند، و یا دو جمله از جهت منفی یا مثبت بودن تفاوت دارند.

موارد زیر نمونه‌هایی از این نوع وقف است:



«... اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ ما سَأَلْتُمْ* وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ ...» ( بقره – 61 )


«... لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا* وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ » ( بقره – 104 )


«... فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ* إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ » ( بقره – 109 )


« وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا* قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً ... » ( بقره – 135 )


«... وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ* وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ ... » ( بقره – 143 )






برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف و ابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش سی و یکم


وقف جایز مستوی الطرفین
‌
در تعریف این نوع از وقف آمده است :


✅ وقفی است که به مابعدش وابسته است، اما این وابستگی، مانع از وقف بر آن و نیز ابتدای از مابعدش نیست .

با تأمل در مصادیق این نوع از وقف، که علامت «ج» بر آنها نهاده‌اند، در می‌یابیم که در این موارد نیز ارتباط لفظی به هیچ وجه بین جمله قبل و بعد از محل وقف، موجود نیست. همچنین ارتباط معنوی بین دو جمله به حدی نیست که درک مفهوم یکی از جمله‌ها، نیازمند به قرائت جمله دیگر باشد، لذا می‌توان بر انتهای جمله اول وقف، و از مابعدش ابتدا نمود. اما توجیهی نیز برای وصل وجود دارد؛
مثلًا جمله بعد از محل وقف، مشتمل بر ضمیری است که به ماقبلش برمی‌گردد، یا ادامه مطلبی است که از ماقبل شروع شده و یا حاوی توضیح یا توجیهی برای جمله قبل است .

موارد ذیل نمونه‌هایی از وقف جایز مستوی الطرفین است:


1⃣ « وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ* وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ »(بقره-110)


2⃣ «... فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها* فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ... » ( بقره – 144 )

3⃣ « ... ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ* وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ ...»(بقره-187)


4⃣ « وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ* وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ » ( بقره – 45 )






برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف و ابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش سی و دوم


وقف جایز با اولویت وصل

برای این گونه از وقف نیز دو نوع تعریف آورده اند:
اولین تعریف اینست که:

وقفی است که به ما بعدش وابسته است بطوریکه این وابستگی مانع از وقف برآن نمی گردد اما ابتدای از مابعد آن جایز نیست.

اما تعریف دوم:

دکتر محیسن یکی از علمای وقف و ابتداء آورده است ( صلی علامت وقف حسن است و اشاره به آن دارد که وصل ، اولی است)

در نگاه اول به این تعاریف آنها را همانند هم می پنداریم اما باید دید تعریف محیسن از وقف حسن چگونه است.
وی مواردی را وقف حسن می داند که دو جمله قبل و بعد از محل وقف ، بنا بر قول راجح از جهت لفظی ارتباطی ندارند اما قولی مرجوح بین آنها ارتباطی لفظی قائل است.

ملاحظه می شود که طبق تعریف اول ، ابتدای از ما بعد خوب نیست ، اما از تعریف دوم چنین میشود که ابتدای از ما بعد بنابر قول راجح صحیح است.

اما با بررسی مواضی که علامت " صلی " بر آن نهاده شده است میبینیم که در این موارد بین دو جمله رابطه اعرابی وجود ندارد لذا طبق نظر خیلی از علما وقف بر این گونه موارد از نوع وقف کافی است و میتوان از ما بعدش ابتداء نمود گرچه ارتباط معنوی به حدی ست که می تواند موجب اولویت یافتن وصل شود.

مثلا در بسیاری از موارد جمله پس از محل وقف ، با حرف عطفی آغاز می شود که آن را با جمله قبل از جهت معنا مرتبط می سازد، در حالیکه به هیچ وجه رابطه اعرابی بین دو جمله ایجاد نمی کند و یا جمله دوم مشتمل بر نتیجه گیری از مطلبی ست که در جمله قبل بیان شده است.

موارد زیر نمونه هایی از این نوع وقف است:

فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ ۖ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (آیه 22سوره بقره)

فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ ۖ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا ۖ قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ....(آیه 60 سوره بقره)

وَلَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ ۖ وَمَا يَكْفُرُ بِهَا إِلَّا الْفَاسِقُونَ(آیه 99 سوره بقره)

وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَىٰ مُلْكِ سُلَيْمَانَ ۖ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ....(آیه102 سوره بقره)

[بنده منتظر]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش سی و سوم
وقف معانقه‌

( قسمت اول )

در تعریف این نوع از وقف که «مراقبه» نیز نامیده شده، آمده است:
«وقف معانقه آن است که در آیه‌ای دو کلمه موجود است که وقف بر هر کدام از آنها صحیح می‌باشد، اما هنگامی که بر یکی از آنها وقف شد، وقف بر دیگری ممنوع است».

این نوع از وقف در مواردی است :
که کلمه یا عبارتی بنا بر یک رأی تفسیری یا اعرابی به عبارت قبل از خود وابسته است، و بنا بر قول تفسیری یا اعرابی دیگر، به عبارت بعد از خود تعلق دارد، ضمن آن که خود به تنهایی دارای معنای کامل و مفید نیست.

یکی از مشهورترین موارد وقف معانقه در آیه زیر است:

« ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ:. فِیهِ.: هُدیً لِلْمُتَّقِینَ »( بقره – 2 )
در این آیه، وقف بر « لا رَیْبَ » و همچنین وقف بر« فِیهِ » صحیح است؛ یعنی کلمه « فِیهِ » را می‌توان هم با عبارت قبل، و هم با عبارت بعد خواند، و از طرف دیگر این کلمه به تنهایی مفهومی را نمی‌رساند، لذا در هر دو محل مذکور نمی‌توان وقف نمود، بلکه باید یکی را انتخاب و بر آن وقف کرد و دیگری را وصل نمود .

وقف معانقه

( قسمت دوم )

ممکن است در این جا این سؤال مطرح شود که آیا می‌توان از هر دو محل وقف گذشت و جملات قبل و بعد از معانقه را با یکدیگر متصل نمود یا خیر؟
اکثر قریب به اتفاق علما، در این باره سکوت کرده و اصلًا چنین موضوعی را طرح ننموده‌اند، فقط یکی از آنان در این مورد اظهار نظر کرده و وصل هر دو مورد را نیز جایز ندانسته است.

به نظر می‌رسد که نمی‌توان در این خصوص به طور کلی اظهار نظر نمود.زیرا مصادیق وقف معانقه از این نظر با یکدیگر همانند نیستند.
به طور مثال، در نمونه مذکور، و همچنین نمونه زیر، متصل خواندن همه آیه بدون اشکال است


« قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ.:. أَرْبَعِینَ سَنَةً.:. یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ ... »( مائدة – 26 )

اما در مثال ذیل مسأله کاملًا متفاوت است:

« ... وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی :. شَهِدْنا.:. أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ ... »( اعراف – 172 )
در آیه بالا، وصل هر دو مورد، ممکن است موجب این توهم شود که جمله « أَنْ تَقُولُوا ...» نیز ادامه مقول قول است، حال آن که این جمله به طور مسلم گفتار خداوند متعال است، لذا وقف بر یکی از مواضع لازم است.
مورد زیر را نیز به عنوان یکی از مواضع وقف معانقه ذکر کرده‌اند:
« وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ.:. وَ أَحْسِنُوا.:. إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ»( بقره – 195 )

در مورد آیه فوق، ذکر این نکته ضروری است که« واو »در عبارت« وَ أَحْسِنُوا »ممکن است عاطفه باشد، و این عبارت را به ماقبل مربوط کند، و امکان دارد که مستأنفه باشد، و در این صورت پیوند معنوی آن با عبارت بعد قویتر می‌گردد ، لذا این عبارت را می‌توان با جمله‌های قبل و بعد قرائت نمود.
اما به نظر می‌رسد که این مورد را نمی‌توان از مواضع وقف معانقه محسوب نمود، زیرا عبارت« وَ أَحْسِنُوا »به تنهایی یک جمله کامل است و دارای معنای صحیح بوده، وقف بر هر دو موضع نیز بی اشکال است .

شایان ذکر است که طبق گفته ابن جزری اولین کسی که این نوع وقف را مطرح نمود، ابوالفضل رازی از علمای قرائت و ادب بوده، که آن را از مراقبه در علم عروض گرفته است.ضمناً همان گونه که در مثالهای مذکور ملاحظه شد، کلمه یا عبارت مورد نظر در میان علامت «.: ..:.» قرار می‌گیرد.


برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف و ابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[بنده منتظر]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش سی و چهارم
وقف ممنوع‌
وقف ممنوع نیز در این تقسیم بندی، بر گرفته از آراء سجاوندی است. در تعریف این نوع از وقف آورده‌اند:
« وقف ممنوع آن است که به ما بعدش وابسته است به گونه‌ای که مانع از وقف در آن و ابتدای از مابعدش می‌گردد، زیرا معنای اراده شده فهمیده نمی‌شود و یا مفهومی مخالف معنای اراده شده تصور می‌شود ».

به نظر می‌رسد که تعریف فوق، تعریفی مناسب برای وقف قبیح است، و نمی‌تواند همه مواردی را که در قرآن ها، علامت «لا» بر آن گذاشته شده است، توصیف نماید.

درست است که برخی از موارد وقف ممنوع، از مصادیق وقف قبیح است، اما نه می‌توان بر همه موارد وقف قبیح، علامت«لا» نهاد و نه تمامی مواردی که دارای این علامت هستند، وقف قبیح به شمار می‌آیند؛ بلکه همان گونه که در توضیح وقف ممنوع سجاوندی گفتیم، بسیاری از مواردی که به عنوان وقف ممنوع معیّن شده‌اند، از مصادیق وقف حسن می‌باشند که وقف بر آن مانعی ندارد، اما ابتدای از مابعد صحیح نیست، لذا برای آن که قاری به اشتباه، آن موضع را محل مناسبی برای وقف و ابتدای از مابعد نپندارد، علامت((لا)) برآن گذاشته شده است.

توضیحات بیشتر درباره این نوع از وقف و مثالهای مربوط، در بخش وقف ممنوع فصل چهارم آمده است که از تکرار آن خودداری می‌شود.
برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف و ابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[بنده منتظر]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش سی و پنجم
فصل ششم

تقسیم بندی وقف :

شیخ محمود خلیل حصری قاری و استاد مشهور مصری، در کتاب ارزشمند «معالم الاهتداء الی معرفة الوقف و الابتداء» با تلفیق نظرهای علمای پیشین، نوعی تقسیم‌بندی مطرح نموده است که به خاطر ویژگی های خاصی که در این نظریه وجود دارد، به نقل آن می‌پردازیم.
لازم به ذکر است که دکتر محیسن( از علمای وقف و ابتدا ) نیز در کتاب خود، تقسیم بندی و تعاریف حصری را برگزیده و آن را بازگو نموده، و فقط اولین نوع آن یعنی وقف سنت را حذف کرده است.

حصری انواع وقف را 9 قسم می‌داند، که عبارتند از وقف های:

سنّت

لازم

تام

کافی

حسن

صالح

جایز

معانقه

قبیح

با توجه به این که تعاریف مورد نظر وی درباره وقفهای لازم، معانقه و قبیح، تفاوتی با تعریف هایی که در فصلهای گذشته آوردیم ندارد، از تکرار آنها خودداری می‌کنیم. اما در مورد بقیه اقسام وقف، تعاریف وی مشتمل بر خصوصیاتی است که به آنها خواهیم پرداخت.

روش حصری در این تقسیم بندی و تعاریف و مثالهایی که بیان می‌کند، نشان دهنده آن است که او به اقوال اعرابی و تفسیری مختلف و همچنین لزوم تعیین اولویت برای وقف یا وصل توجه نموده است.

نکته دیگری که باید یادآور شویم این است که نظر وی درباره وقف بر رؤوس آیات، عدم توجه به روایت ام سلمه است، و حکم وقف در پایان آیات را همانند وقف در وسط آیات می‌داند .


برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف و ابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[بنده منتظر]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش سی و ششم
وقف سنّت‌
در فصل اول به این مطلب اشاره کردیم که مواضعی وجود دارد که طبق روایات، پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم بر آنها وقف می‌فرموده است. این موارد وقف سنّت، وقف جبریل و وقف اتباع نامیده می شود .
حصری هفده موردی را که به عنوان وقف سنّت ذکر شده، به شرح زیر آورده است:
1 و 2- فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ (بقره آیه 148 و مائده آیه 48).
3- قُلْ صَدَقَ اللَّهُ (آل عمران آیه 95).
4- ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ (مائده آیه 116).
5- أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ (یونس آیه 2).
6- وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ (یونس آیه 65).
7- قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ (یوسف آیه 108).
8- کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ (رعد آیه 17). 9- وَ الْأَنْعامَ خَلَقَه (نحل آیه 5).
10- وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ (نحل آیه 103). 11- یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ (لقمان آیه 13).
12- أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً(سجده آیه 18). 13- أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ(غافر آیه 43).
14- فَحَشَرَ(نازعات آیه 23).
15- لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ(قدر آیه 3).
16- مِنْ کُلِّ أَمْرٍ(قدر آیه 4).
17- فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ(نصر آیه 3).
حصری پس از آوردن این موارد، و در بیان حکم وقف سنّت، وقف بر آنها را لازم نشمرده است، زیرا هیچ گونه سندی که الزامی بودن وقف در این مواضع را اثبات نماید، در دست نیست.
برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف و ابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[بنده منتظر]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش سی و هفتم

وقف تام

تعریفی که حصری از وقف تام ذکر کرده است، با تعریفی که قبلا آوردیم تفاوتی ندارد، اما او تأکید زیادی بر اتمام موضوع و یا داستان در محل وقف تام دارد.

او طی یک بحث مفصل، مثالهایی که دانی از موارد وقف تام در وسط آیه آورده و ابن جزری نیز آنها را نقل کرده است، به نقد کشیده و تام بودن آنها را به دلیل آن که در وسط موضوع قرار گرفته‌اند ، رد نموده است.

اما نمونه‌های وقف تام از دیدگاه وی موارد ذیل است:

... بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ* وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ ... ( آیات 11 و 12 سوره لقمان )

در آیات فوق، موضوعی که از قبل شروع شده، و بیان آیات و نشانه‌های قدرت الهی، و نیز تحدّی با مشرکان می‌باشد، در « ضَلالٍ مُبِینٍ » پایان می‌یابد، و موضوع بعدی که داستان لقمان است آغاز می‌گردد.

... فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ* فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ (آیات 148 و 149 سوره صافات )

در این نمونه، آیات قبل بخشی از داستان پیامبران گذشته را بیان می‌کند، که در« إِلی حِینٍ» پایان می‌یابد، و آیات بعد مربوط به کوبیدن کفار قریش و سرزنش آنان است.

حصری وقف کردن بر مواضع وقف تام را اولی و سزاوارتر از وصل دانسته، اگر چه وصل آن را نیز جایز شمرده است..


برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف و ابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[بنده منتظر]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش سی و هشتم

وقف کافی‌

تعریف حصری از وقف کافی نیز، همانند تعریف دیگران است، که در گذشته نقل شد. اما دو نکته وجود دارد که توجه به آن مناسب است:
اول این که او رابطه لفظی را محدود در رابطه اعرابی می‌داند وبدین صورت وقف بر مواضعی که از نظر اعراب به جمله بعد وابسته نیست، و فقط ارتباط معنوی بین آنها موجود می‌باشد، از نظر وی وقف کافی است.

دومین نکته این است که او حکم وقف کافی را همانند وقف تام دانسته؛ یعنی در عین جایز دانستن وصل، وقف بر آن را سزاوارتر تشخیص داده است. بدین صورت، وقف بر همه مواضعی که با ما بعد رابطه اعرابی ندارند، از نظر او ارجح است.
با توجه به توصیفی که حصری از وقف کافی و شرایط آن آورده است، می‌توان گفت موارد زیر نیز از مواضع وقف کافی است، و وقف بر آنها از نظر او اولی است، هر چند این مثالها در کتاب او ذکر نشده است.

فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ* فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً* وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ ... ( آیه 10 سوره بقره )

أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ* وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ ( آیه 16 سوره بقره )

وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ* وَ آتُوا الزَّکاةَ* وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ ( آیه 43 سوره بقره ).


برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف و ابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی