زیبا خوانی قرآن کریم (اصول وقف و ابتداء در قرائت)

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش اول


مقدّمه


دانش وقف و ابتدا از رشته‌های بسیار با اهمیت علوم و فنون وابسته به قرائت است که از آغاز نزول قرآن، مورد اعتنا و پردازش ویژه عالمان و مؤلفان علوم قرآنی بوده، و در صدها اثر علمی به صورت تألیف جداگانه یا همراه با علوم تجوید و قرائت یا علوم قرآنی بدان پرداخته شده است .
ترتیل که طبق صریح قرآن مورد تأکید و تشویق است، بنا به گفته امام علی علیه السّلام دارای دو بال اصلی یعنی تجوید و وقف و ابتداست .
این دو رشته، همراه با آشنایی با قرائت و نیز به کارگیری اصوات و الحان عرب، بدنه اصلی رشته قرائت قرآن را تشکیل می‌دهند
از سوی دیگر، قرائت قرآن با همه رشته‌های زیر مجموعه خود، از جمله دانش وقف و ابتدا، افزون بر مطرح بودن به عنوان یک تکلیف دینی که در قرآن کریم به تکرار، بدان سفارش شده است، به عنوان یکی از هنرهای چشمگیر و ارزشمند اسلامی مطرح است و بدین گونه دارای ارزش و اهمیتی دو چندان است .
در این میان، وقف و ابتدا از آن جا که در خدمت القای معانی ارجمند قرآن است و فهمیدن و فهماندن سخن حضرت حق، جز با رعایت آن ممکن نیست، در مقایسه با رشته‌های دیگر وابسته به قرائت قرآن که در خدمت لفظ هستند، از برتری محسوسی برخوردار است. چنان که ارتباط پیوسته و ناگزیر وقف و ابتدا با دانش تفسیر، ارج و منزلت آن را سنگین‌تر می‌سازد
همچنین، در نگرشی دیگر می‌توان گفت: در میان علوم قرآنی که بیشتر آنها فقط ذهنی، اعتباری و انتزاعی هستند، دانشهایی مانند وقف و ابتدا که با عالم عینیت و خارج سروکار دارند، و در رفتار و سلوک روزمره هر فرد مسلمان ساری و جاری هستند، ضرورت و بایستگی مضاعف خواهد داشت. بنابراین، آگاهی از این دانش و مراعات قواعد آن در هنگام تلاوت، اهمیت و ضرورتی غیر قابل انکار دارد .





برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف وابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش دوم




فصل اول کلیات‌


تعریف وقف و ابتداء


وقف در لغت به معنای حبس و بازداشتن یا بازایستادن از انجام کار یا گفتار است .
همچنین در مورد معنای آن در خواندن قرآن گفته‌اند :
وقف در قرائت، جدا کردن کلمه از بعد آن است.
ماده وقف چهار مرتبه در قرآن کریم به کار رفته است .
یکی از بهترین تعاریف را ابن جزری بیان نموده است . او می‌گوید :
وقف عبارت است از: قطع صوت روی کلمه، به مقدار زمانی که به طور معمول در آن نفس گرفته می‌شود، با قصد شروع [مجدد] قرائت... نه با نیّت روی گرداندن از آن.
البته تعاریف مختلفی برای وقف از سوی دانشمندان این رشته ذکر شده است که به نظر می رسد تعریف ابن جزری از همه آنها جامع تر و کامل تر است .


اما در بیان معنای لغوی «ابتداء» آمده است:
«بدأ از گشایش و شروع شی‌ء حاکی است. گفته می‌شود: کار را ابتدا نمودم و از اول شروع کردم».
«ابتدا» در اصطلاح اهل قرائت به دو معنا به کار می‌رود: اول به معنای شروع و افتتاح قرائت است که با استعاذه انجام می‌شود؛ دومین معنا شروع تلاوت پس از تنفس و استراحت به هنگام وقف است که در دانش وقف و ابتدا مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

اهمیت وقف و ابتدا

دانش وقف و ابتدا از دیرباز مورد توجه و اهتمام بوده است. لزوم رعایت قواعد این علم بدیهی است و نیازی به استدلال ندارد. هر گوینده خردمندی برای رساندن مفهوم مورد نظر خود به شنونده، از قواعد این علم بهره می‌گیرد، و هر نویسنده آگاهی با استفاده صحیح از علائم نگارشی به خواننده خود یاری می‌رساند، تا به بهترین و آسانترین وجه، ابتدا و انتهای کلام را تشخیص دهد، و جملات را آن گونه که مورد نظر نویسنده است، دریابد .
آورده‌اند که روزی خلیفه اول، به صاحب شتری گفت: «آیا شترت را به فلان قیمت می‌فروشی؟»
آن مرد در جواب او گفت: «لا عافاک اللّه». (این جواب، دو مفهوم می‌تواند داشته باشد: اول آن که: «خیر، خداوند تو را بیامرزد» و دیگر اینکه : « خداوند تو را نیامرزد . »)
ابوبکر سخن گفتن او را نپسندید و گفت: «این چنین مگو»، بگو :
لا و عافاک اللّه». »
این حکایت نقش وقف و ابتدا در گفتار بشری را به خوبی نمایان می‌سازد .
از این رو بر قاری قرآن به عنوان بازگو کننده کلام الهی لازم است که حداکثر اهتمام را نسبت به رعایت این موضوع داشته باشد و آیات کریمه قرآن را بدان گونه که هست زیبا، موزون و هماهنگ تلاوت نماید .









برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف وابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش سوم


معنای ترتیل و رابطه آن با وقف و ابتدا


پیامبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم و مؤمنان، طبق آیه شریفه « وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا » ( مزمل – 4 ) مأمور به رعایت ترتیل در قرائت قرآن شده‌اند .


در معنای ترتیل دو گونه روایت از طرق مختلف به ما رسیده است :
برابر روایت اول، از امیر مؤمنان علی علیه السلام در خصوص معنای ترتیل در آیه فوق سؤال شد. ایشان در جواب فرمودند: «ترتیل، رعایت محلهای وقف و تلفظ صحیح حروف است».

شایان ذکر است که فقیه بزرگوار شیعه، شهید اول ، و بسیاری از علمای پس از او، این روایت را به رعایت قواعد تجوید و وقف و ابتدا تفسیر نموده‌اند .


اما در روایت دوم راوی می‌گوید: «از امام صادق علیه السّلام در مورد کلام خداوند عزّ و جل،« وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا »، سؤال نمودم، فرمودند: امیر مؤمنان (که درود خدا بر او باد)در این باره فرمود: قرآن را روشن و واضح تلاوت کن، نه مثل شعر، سریع بخوان و نه مانند شن پراکنده‌اش ساز ...».


به نظر می‌رسد در این گفتار، امام با تمثیلی زیبا و گویا، اهمیت ادای صحیح کلمات در قرائت قرآن، جداسازی جملات از یکدیگر و نیز رعایت پیوستگی کلام در داخل هر جمله را گوشزد می‌فرماید .
اندکی توجه به ساختار لفظی آیه شریفه مذکور و تأمل در روایات فوق، و همچنین نگرش عمیق به هدف و رسالت دانش وقف و ابتدا، جایگاه والای این علم را آشکار می‌سازد .

نظم بدیع کلام الهی و تأثیر وقف و ابتدا در آن‌

بدون شک یکی از مهمترین وجوه اعجاز قرآن، نظم غریب و چینش اعجاب برانگیز الفاظ و عبارات آن است، و قاری قرآن موظف است به گونه‌ای تلاوت نماید که این هماهنگی و نظم، دچار خلل و آسیب نگردد .


نکته قابل توجه این است که در حالی که اکثر علمای قرائت، رعایت قواعد وقف و ابتدا را به جهت تحسین قرائت لازم شمرده‌اند و حتی برای مواردی که وقف و یا ابتدای نادرست، موجب تغییر در مفهوم کلام گردد، حرمت شرعی قائل نشده‌اند ، بسیاری از فقهای تیزبین شیعه حد وجوب و استحباب شرعی برای آن تعیین نموده‌اند .


مراجع عظام در بیان مستحبات قرائت نماز، قرائت به ترتیل و وقف بر فواصل آیات را مستحب شمرده ، عدم رعایت ترتیل را چنانچه عمداً انجام شود و باعث بر هم خوردن موالات در قرائت گردد، موجب ابطال نماز دانسته‌اند.

در پایان این بحث، تأثیر وقف و ابتدا را در نظم آیات قرآن با ذکر مثالی روشن‌تر می‌کنیم. فرض کنیم سوره مبارکه «فاتحة الکتاب» بدین ترتیب قرائت شود:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ* الرَّحِیمِ الْحَمْدُ* لِلَّهِ رَبِّ* الْعالَمِینَ الرَّحْمنِ* الرَّحِیمِ مالِکِ* یَوْمِ الدِّینِ إِیَّاکَ* ....


چنین شیوه‌ای در قرائت، به یقین آیات قرآن را از اسلوب قرآنی خارج و نظم آن را مختل می‌سازد، در حالی که کوچکترین تغییری در کلمات، ایجاد نشده است .







برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف وابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش چهارم


توقیفی یا اجتهادی بودن مواقف قرآن‌


یکی از موضوعاتی که در رابطه با وقف و ابتدا در قرآن کریم مطرح شده این است که آیا مواقف قرآن توقیفی است یا اجتهادی؟
« توقیفی » در اصطلاح بمعنای آنچه شرع معیّن نموده است و کسی حق کم و زیاد کردن آن را ندارد و امکان دخالت رأی، در آن نیست.


« اجتهادی » در اصطلاح بمعنای آنچه که بر اساس علم و درایت شخصی و تشخیص فرد حکم شود .


تأثیر بسیار زیادی که وقف و ابتدا در معنا و مفهوم آیات می‌گذارد، موجب طرح این موضوع و ادعای توقیفی بودن مواقف قرآن شده است .
برخی بر این عقیده اند که صحابه رسول خدا(ص) چنان که قرآن را از پیامبر فرا می‌گرفتند، موارد وقف در آیات را نیز می‌آموختند.


روایاتی نیز از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلم نقل شده است که از وصل آیات رحمت به آیات عذاب و بالعکس نهی فرموده است. همچنین روایت شده است که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلم در هنگام قرائت بر رأس آیات وقف می‌فرموده است.


تمامی شواهد فوق بر این مطلب دلالت دارد که رسول گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلم نسبت به این موضوع اهتمام و حساسیت فوق العاده‌ای داشته‌اند .


از سوی دیگر مسلم است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم پس از دریافت وحی از طریق جبرئیل امین، آیات را بر مسلمانان قرائت می‌فرموده است، و تعداد زیادی از آنان به حفظ آیات قرآن مبادرت می‌ورزیده‌اند. به یقین قرائت پیامبر به گونه‌ای بوده است که مفهوم مورد قصد باری تعالی را افاده نماید، و صحابه نیز با توجه به تأکیدات آن حضرت، نسبت به این موضوع عنایت لازم را داشته، براساس تعلیم پیامبر، قرائت قرآن را به شاگردان و فراگیران پس از خود می‌آموختند .


با توجه به موارد مذکور، نمی‌توان هر اجتهادی را در تعیین مواقف قرآن پذیرفت، و به قول برخی از علمای قرائت یا اعراب بسنده کرد، بلکه باید با توجه به مستندات روایی صحیح و اقوال تفسیری مورد وثوق نسبت به شناخت مواقف اقدام نمود .


البته ذکر این نکته بی‌مناسبت نیست که برخی از اهل قرائت یا اعراب، از روی اجتهاد و برای تفنّن، مواقفی را جایز شمرده‌اند، که بنابر رأی اکثر علمای وقف و ابتدا، امری ناپسند و غیر موجه می‌باشد و احتراز از آن لازم است.


موارد ذیل نمونه‌هایی از این گونه مواقف هستند:


... فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ* عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما ... ( بقره – 158 )


... وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ* مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ ( بقره – 286 )


... ثُمَّ جاؤُکَ یَحْلِفُونَ* بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا إِحْساناً وَ تَوْفِیقاً ( نساء – 62 )


فجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی* عَلَی اسْتِحْیاءٍ قالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ ... ( قصص – 25 )


... فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَ کانَ حَقًّا* عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ ( روم – 47 )


... یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ* بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ ( لقمان – 13 )


علما چنین مواردی را وقف تعسّف نامیده‌اند و برخی از آنان رأی بر حرمت چنین کاری داده‌اند.
« تعسّف » به معنای به بیراهه رفتن و انجام کار بدون تدبیر است.


عنایت و اهتمام دانشمندان در شناخت قواعد این علم، و تعلیم و تعلّم مواقف و مبادی در آیات کریمه قرآنی، بدان پایه بوده است که بعضی از ائمه قرائت به کسی اجازه قرائت یا تعلیم قرآن نمی‌دادند، مگر زمانی که مواضع وقف و ابتدا را بداند.








برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف وابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش پنجم


مصادیقی از تأثیر وقف در قرآن‌


در این بخش نمونه‌هایی از آیات قرآن می‌آوریم که وقف و ابتدای غلط در آن موجب ایهام یا تغییر در مفهوم کلام می‌گردد:


1⃣ «بَلَی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (81) وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ ...» ( بقره – 81 و 82 )


وصل این دو آیه و وقف بر« الصَّالِحاتِ » این معنا را می‌دهد که مؤمنان هم در زمره اهل دوزخند.


2⃣ «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» ( ذاریات – 56 )


در این آیه وقف بر «الْإِنْسَ» توهّم معنای نفی خلقت جن و انس به وسیله ذات باری تعالی را در پی دارد.


3⃣ «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» ( ابراهیم – 36 )


وقف بر « عَصانِی » در این آیه شریفه، موجب این توهم می‌شود که پیروان و متمرّدان یکسان و برابرند.


4⃣ «قالَ رَبِّ إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ* وَ أَخِی هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِساناً ...» ( قصص – 33 و 34 )


وصل این دو آیه و وقف بر«هارُونُ» چنین معنایی در پی دارد که گویا حضرت موسی علیه السّلام از کشته شدن خود و برادرش هارون در هراس بوده است.


5⃣ «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ ». ( رعد – 35 )


چنانچه در این آیه بر« الْکافِرِینَ» وقف شود، توهم می‌شود که سرانجام کافران نیز مانند پرهیزکاران، بهره‌مندی از نعمات الهی در آخرت است.

ادامه دارد....

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

ادامه ی بخش پنجم

ضرورت آشنایی با قواعد وقف و ابتدا


ممکن است کسی چنین نظری ابراز کند که: قرآن کریم از 114 سوره تشکیل شده و هر سوره در بردارنده آیات متعددی است، وقف بر آیات نیز سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم است، لذا ضرورتی برای شناخت قواعد وقف و ابتدا وجود ندارد.
به دلایل ذیل نظریه فوق نادر است:


نخست، بسیاری از آیات کریمه قرآن طولانی است و با توجه به محدودیت نفس انسان، قاری قرآن در این گونه آیات ناگزیر از وقف و ابتدا خواهد بود .
آشنا نبودن با قواعد این علم ممکن است باعث شود قاری در محلی وقف کند و یا از محلی ابتدا نماید که مفهوم کلام الهی را تغییر دهد.


دوم، تعدادی از سوره‌های قرآن از آیات بسیار کوتاه ترکیب شده‌اند، و قاریان به طور معمول، در این موارد به وصل آیات مبادرت می‌ورزند. نا آشنایی با قواعد وقف و ابتدا ممکن است موجب شود قاری دو یا چند آیه را که از نظر مفهومی مناسبتی ندارند، و گاه وصل آنها به یکدیگر موجب ایهام در معناست، به طور متصل بخواند؛ و در مقابل، آیاتی را که وصل آنها مناسب است جدا تلاوت نماید .


به عنوان مثال، در آیات« کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی » ( علق – 6 تا 8 )، وصل آیه اول و دوم بسیار مناسب است، زیرا آیه دوم دلیل سرکشی انسان را بیان می‌کند، اما متصل خواندن آیات دوم و سوم مناسبتی ندارد.


سوم، بسیاری از آیات قرآن از عبارات و جملات مختلف تشکیل شده است که در بعضی موارد، وصل این جمله‌ها موجب ایهام و افاده مفهومی است که خلاف معنای مورد اراده خداوند متعال است .


به عنوان مثال، آیه «وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» ( یونس – 65 ) از سه جمله تشکیل شده است. با توجه به کوتاه بودن آیه، ممکن است این سه جمله متصل خوانده شود، اما وصل جمله اول و دوم چنین توهّمی ایجاد می‌کند که جمله« إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً» گفته کفار است؛ حال آن که این جمله، قول خداوند است.
همچنین، آیه «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ» ( انعام – 20 ) از دو جمله تشکیل شده است. در صورت وصل این دو جمله، توهّم می‌شود که عبارت «الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ» صفت برای «أَبْناءَهُمُ» است، که معنایی خلاف مقصود می‌باشد.


و چهارم، نوع ارتباط عبارات و جملات قرآن با یکدیگر متفاوت است.
همان گونه که قبلًا اشاره شد، دربعضی موارد، وصل جملات و در بعضی دیگر جدا نمودن آنها به وسیله وقف، مناسب‌تراست . هر چند ممکن است این جمله‌ها داخل در یک آیه باشند.
در بخشهای بعد، مسائل مختلفی را در این موضوع بررسی خواهیم نمود.



برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف وابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش ششم


اولویت وقف یا وصل‌


هیچ یک از علمای قرائت، در این خصوص به طور مستقل بحث نکرده‌اند، بلکه در خلال مباحث دیگر، مطالبی را اظهار نموده‌اند که تا حدودی بیانگر نظر آنان در این موضوع است. در این جا، به جهت اهمیت این موضوع، ضمن بیان نظریه‌های ابراز شده از سوی دانشمندان، به تفصیل به آنها خواهیم پرداخت. بعضی از علما بر این اعتقاد بوده‌اند که محدودیت نفس انسان، تنها دلیل برای وقف است، و اگر چنین محدودیتی وجود نداشت و قاری می‌توانست تمامی قرآن را یک نفس بخواند، چنین کاری از اولویت برخوردار می‌بود.

برخی از آنان نیز محدوده این اولویت را اتمام سوره یا داستان و موضوعی خاص دانسته‌اند، بدین معنا که در صورت امکان، برای وصل آیات یک سوره و یا آیاتی که در یک موضوع هستند، اولویت قائلند.
همچنین، مواقف را به منازل و استراحتگاههای بین راه تشبیه نموده و گفته‌اند: «قاری همچون مسافری است که در منازل بین راه به استراحت می‌پردازد و آمادگی لازم را برای پیمودن ادامه راه کسب می‌نماید. اما اگر مسافری توانایی آن را داشته باشد که از یک منزل عبور نماید و خود را به استراحتگاه بعد برساند، این کار پسندیده است. عبور از مواضع وقف نیز برای قاری، در صورت داشتن نفس برای رسیدن به موضع دیگر، نیکو و پسندیده است».


اما دلایل و مستنداتی وجود دارد، که نظریه‌های مذکور را رد و خلاف آنها را ثابت می‌کند، که در ذیل به بیان آنها می‌پردازیم:


1⃣ به یقین، هر تلاوتگری تمایل دارد مشمول این آیه شریفه قرار گیرد که: «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ» ( بقره – 121 )


از امام صادق علیه السّلام روایت شده، که در تفسیر این آیه فرموده است: «حقّ تلاوت، وقف نمودن یاد کرد بهشت و دوزخ است.


در همین راستا، از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز روایت کرده‌اند که از وصل آیات رحمت به آیات عذاب یا عکس آن نهی فرموده است.

همچنین از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: «قرآن نباید با سرعت قرائت شود، بلکه باید به ترتیل تلاوت شود. پس هرگاه به آیه‌ای برخوردی که در آن از بهشت یاد شده است، نزد آن وقف کن و از خداوند عزوجل مسألت نما. و هر گاه به آیه‌ای رسیدی که در آن از دوزخ یاد شده است، نزد آن وقف کن و از آتش به خدا پناه ببر».

این روایات به روشنی یکی از حدودی را که موجب اولویت یافتن وقف در بعضی مواضع می‌گردد، بیان می‌دارد.


2⃣ تدبّر در آیات الهی، امری است که در قرآن و روایات به آن سفارش بسیار شده است، از جمله در آیه ذیل که اولین هدف از نزول قرآن، تدبّر در آیات آن عنوان شده است:


کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ ( ص – 29 )

اقتضای تدبر در آیات این است که قاری قرآن و نیز شنونده و مستمع، فرصت اندیشیدن و تأمل در معانی آیات را داشته باشند، و این فرصت، با متصل خواندن عبارات و جملات قرآنی به دست نمی‌آید، بلکه وقف در مواضع مناسب است که موقعیت لازم برای تدبّر را فراهم می‌کند.


3⃣ قبلًا نیز به این مطلب اشاره کردیم که طبق روایات، پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بر آیات وقف می‌فرموده است. علما نیز از وقف بر آیات به عنوان سنت نبوی یاد می‌کنند. حتی روایتی از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که قرائت سوره مبارکه توحید را به یک نفس، مکروه می‌داند. شاید بر پایه همین روایات است که امام خمینی قدس سرّه کراهت خواندن سوره حمد به یک نفس را نیز بعید نمی‌داند.
تمامی این شواهد می‌تواند بر این مطلب دلالت نماید که وقف بر آیات، حداقل در بیشتر موارد، از اولویت برخوردار است.


4⃣ در بخش گذشته بدین مطلب نیز پرداختیم که در برخی موارد، وصل دو جمله موجب ایهام می‌گردد و نمونه‌هایی برای آن ذکر کردیم. اگر چه علما وقف بر این گونه مواضع را واجب شرعی ندانسته‌اند، اما بدون هر گونه اختلافی، برای وقف بر آنها اولویت قائل شده‌اند. حتی در مواردی که وصل نمودن دو جمله مستقل از یکدیگر، توهمی هم ایجاد نکند، در عین آن که وصل جایز است، اما به نظر بسیاری از علما، اولویت با وقف است، هر چند دو جمله از جهت معنوی با هم ارتباط داشته باشند.
تمامی دلایل فوق، این مطلب را به اثبات می‌رساند که در بسیاری از مواضع، وقف در بین جملات دارای رجحان است؛ البته در پاره‌ای از آنها نیز اولویت با وصل است. یکی از وظایف علم وقف و ابتدا تعیین و تفکیک این موارد از یکدیگر است.


برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف وابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش هفتم


رابطه وقف و ابتدا با سایر علوم‌


اشاره: رابطه وقف و ابتدا با سایر علوم


شناخت دقیق و صحیح دانش وقف و ابتدا نیازمند آشنایی با علوم دیگری است که در ذیل بیان می‌گردد:

1⃣ علم نحو:


آشنایی با علم نحو و قواعد زبان عربی، نیازی اولیه و بدیهی برای شناخت مواضع وقف و ابتدا به شمار می‌رود، زیرا قاری قرآن در اولین مرحله باید ارتباط کلمات و عبارات را با یکدیگر تشخیص دهد و ابتدا و انتهای جملات را دریابد.
ارتباط این دو دانش به حدی است که اکثر علمای وقف و ابتدا با استفاده از اصطلاحات و قواعد علم نحو، به بیان نظرهای خود در باب وقف و ابتدا پرداخته‌اند. به عنوان مثال، وقف بین مضاف و مضاف الیه، فعل و فاعل و مفعول، حروف مشبهة بالفعل و اسم و خبر آنها، افعال ناقصه و اسم و خبرشان و ... را جایز ندانسته‌اند.


همچنین اختلافهایی که در اعراب و تعیین نقش کلمات، بین علمای اعراب وجود دارد، در چگونگی وقف و ابتدا تأثیر می‌گذارد.
به عنوان مثال،« آیه ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ » ( بقره – 2 ) به گونه‌های مختلف ترکیب شده است، که با توجه به هر یک از اقوال، نحوه وقف و ابتدا در آن تغییر می‌کند.


2⃣ علم لغت:


دانستن معنای لغات و فهم آیات قرآنی نقشی تعیین کننده در وقف و ابتدا ایفا می‌کند. ممکن است در یک نگاه ابتدایی، شناخت علم نحو کافی به نظر برسد، اما با کمی جستجو و تأمل، به مواردی برمی‌خوریم که آشنایی با نحو به تنهایی، و ندانستن معنا، ما را با مشکل مواجه می‌سازد.


به عنوان نمونه، در آیه « وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ »(یونس/65)
چنانچه مفهوم و معنا در نظر گرفته نشود، ممکن است چنین توهّم شود که عبارت« إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً » گفته کفار است و باید به همراه جمله قبل قرائت شود. در حالی که آشنایی با معنا ما را به این مطلب می‌رساند که این جمله مستقل از جمله قبل می‌باشد، و مقول قول کفار محذوف است، لذا باید بر«قَوْلُهُمْ» وقف نمود.


3⃣ علم تفسیر:


اختلافهای تفسیری در بعضی از موارد بر چگونگی وقف و ابتدا تأثیر می‌گذارد، لذا تعیین مواقف در آیات قرآن باید با ملاحظه اقوال تفسیری صورت پذیرد.


به طور مثال، در آیه «... وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا .»
(آل عمران7)
دو گونه تفسیر وجود دارد: اول این که، علم تأویل متشابهات مخصوص خداوند است و هیچ کس جز خدا از آن آگاه نیست. بر مبنای این قول، باید بر« إِلَّا اللَّهُ »وقف نمود و از بعد آن ابتدا کرد. اما بر مبنای تفسیر دوم، راسخان در علم نیز از علم تأویل آیات متشابه آگاهند، در نتیجه باید این دو جمله به وصل قرائت شوند.






برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف وابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش هشتم


ادامه بحث « رابطه وقف و ابتدا با سایر علوم »


4⃣ علم فقه:
حدود پانصد آیه از آیات قرآن در بیان احکام فقهی است که به آیات الاحکام شهرت دارند. نظریه‌های گوناگون فقهی در برخی از این آیه‌ها، بر وقف و ابتدا تأثیر گذار است. مورد ذیل یکی از این مواضع است:


« وَ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً وَ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (4 نور)
إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (5 نور).


در این خصوص که آیا شهادت قاذف، پس از توبه قبول می‌شود یا خیر؟ دو نظریه فقهی وجود دارد: یکی آن که پس از توبه شهادت وی مورد قبول است.
بر مبنای این نظر باید بر« جَلْدَةً» وقف و از بعد آن ابتدا کرد و دو جمله بعد را باهم قرائت نمود. اما بنا بر نظر دیگر که شهادت قاذف را حتی پس از توبه مقبول نمی‌داند، باید بر« أَبَداً» وقف و از بعد آن ابتدا نمود.



5⃣ علم قرائات:


اختلافهای موجود در قرائت نیز در تعیین مواقف مؤثر است. چه بسا موضعی که بنا بر وجهی از قرائت محل وقف به شمار می‌آید، اما بر اساس وجهی دیگر محل وقف نیست.


برای مثال، در آیه «وَ کَتَبْنا عَلَیْهِمْ فِیها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ ...» ( مائده – 45 )

طبق قرائت اکثر قراء ،«قِصاصٌ» محل وقف است. اما بنا بر قرائت کسائی که «وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ»، به رفع، قرائت کرده، «بِالنَّفْسِ» محل وقف است و از «وَ الْعَیْنَ» ابتدا می‌شود.



6⃣ علم بلاغت:
یکی از مهمترین وظایف علم وقف و ابتدا، تعیین اولویت برای وصل جملات یا وقف بر آنها می‌باشد. نوع ارتباط جملات با یکدیگر مشخص کننده این اولویت است. بررسی انواع جمله و نسبت آنها با یکدیگر یکی از موضعاتی است که در علوم بلاغت مورد بحث قرار می‌گیرد.


به طور مثال، آیه «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» از دو جمله مستقل تشکیل یافته، که با «واو عطف» به هم مربوط شده‌اند. با بهره گیری از علم بلاغت درمی‌یابیم که «واو عطف» نشانه ارتباط عمیق معنوی میان این دو جمله است، لذا وصل دو جمله را اولی تشخیص می‌دهیم.

همچنین در آیه «... وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ» ( بقره – 223 )

دو جمله اول از چنین موقعیتی برخوردارند، لذا وصل آنها ارجح است. اما جمله سوم، با توجه به تغییر فعل از حالت جمع به افراد، و عوض شدن مخاطب، بهتر است که جدای از دو جمله قبل قرائت شود، لذا وقف بر «مُلاقُوهُ» اولویت دارد.




برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف وابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی

[عبد منتظرم]

پژوهشی در وقف و ابتداء

بخش نهم/ فصل دوم


مبانی و معیارهای اصولی وقف‌


اشاره


عالمان قرائت از صدر اسلام تا کنون، آراء و نظریات گوناگونی در خصوص مواضع وقف در قرآن کریم ابراز داشته و مواقف را به گونه‌های متفاوت تقسیم بندی نموده‌اند، که در فصلهای بعد مهمترین آنها را مورد بررسی و نقد و تحلیل قرار خواهیم داد. اما درک صحیح و دقیق این آراء، مستلزم شناخت عمیق معیارها و ملاکهای کلی و اصولی مورد توجه طراحان این نظریات است.
به عبارت دیگر، علمای وقف و ابتدا قبل از ورود به هر گونه دسته بندی و تعیین انواع وقف، قاعده و معیاری اصولی و کلی را مورد نظر قرار داده، براساس آن نسبت به تنظیم آراء خود می‌پردازند و نحوه وقف و ابتدای صحیح در قرائت قرآن را تعیین می‌کنند.


به طور کلی، چهار نظریه در این خصوص وجود دارد:
اتمام نفس،
وقف بر آیات،
مفهوم بودن کلام،
اتمام لفظ و معنا،


قواعدی هستند که از سوی دانشمندان مطرح شده است.
در این فصل، ضمن بیان این معیارها، به بررسی و تحلیل هر یک خواهیم پرداخت.


اتمام نفس‌


از دو تن از پیشوایان قرائت، یعنی ابن کثیر و حمزه نقل شده است که برای وقف، اتمام نفس را ملاک می‌دانسته‌اند و در هر موضع که نفس آنان به پایان می‌رسیده، وقف می‌کرده‌اند.
در مورد حمزه، تمامی راویان بر این مطلب اتفاق نظر دارند که وی هر جا که نفسش تمام می‌شده وقف می‌کرده است.
برخی گفته‌اند این به خاطر روش او در تلاوت بوده که به تحقیق قرائت می‌کرده است، و در قرائت به روش تحقیق نفس قاری برای رسیدن به مواقف کفاف نمی‌دهد.


(تحقیق در اصطلاح، تلاوت قرآن با تأنی و آرامش و همراه با دقت بسیار در رعایت کامل قواعد تجویدی است. اشباع مدها، تحقیق همزه، تکمیل غنه و تفکیک حروف از یکدیگر از ویژگیهای این مرتبه از قرائت است.)


به چند دلیل توجیهاتی که برای این مبنا ذکر شده ، قابل قبول نیست:


1⃣ قاری قرآن باید با توجه به میزان نفس خود به گونه‌ای برنامه تلاوتش را تنظیم کند که حتی الامکان در مواضع صحیح وقف کند تا کلام الهی ناقص نشود و نیز از مواضعی ابتدا نماید که رساننده مفهوم صحیح و مورد اراده باری تعالی باشد. اگر چه در برخی آیات کریمه قرآنی به دلیل طولانی بودن جمله، قاری مجبور به وقف در بین کلام خواهد بود، که البته با بهره گیری از قواعد دانش وقف و ابتدا می‌تواند به بهترین وجه ممکن و با اتصال بخشهای مناسب جمله به یکدیگر، چارچوب اصلی سخن را حفظ و مفهوم صحیح را افاده کند.


به عنوان مثال، در آیه « یا أَیُّهَا الرَّسُولُ لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذِینَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ ...» (مائده/۴۱)

با توجه به طولانی بودن این جمله، ممکن است نفس قاری برای کامل خواندن آن کفایت نکند، که در این صورت یک تلاوتگر آشنا به قواعد وقف و ابتدا، اول بر «فِی الْکُفْرِ» وقف می‌نماید و سپس از« لا یَحْزُنْکَ » شروع می‌کند و تا آخر کلام را قرائت می‌کند.

اما چنانچه قاری از « فِی الْکُفْرِ »عبور کند و به خاطر اتمام نفس بر« الَّذِینَ» یا «آمَنَّا» وقف نماید، جمله ناقص و نامفهوم خواهد شد، و اهل قرائت این اشکال را نه به حساب کوتاهی نفس، بلکه به حساب عدم شناخت قواعد و یا عدم برنامه ریزی صحیح وی برای تلاوتش خواهند گذاشت.



برگرفته از کتاب پژوهشی در وقف وابتداء تألیف استاد سید جواد سادات فاطمی