چرا سوره حمد خلاصه قرآن است و ده نام دارد؟

[کربلائی]

سلام
این ده، چه معنا دارد!؟
در معماهای قرآنی دیده شد.




راهنمایی فرمایید.

متشکریم

[معین]

با نام و یاد دوست

کارشناس بحث: استاد آلاء

[آلاء]

بسم الله الرحمن الرحیم

عرض ادب و سلام خدمت شما دوست گرامی؛

[quote=کربلائی;880227]سلام
این ده، چه معنا دارد!؟
در معماهای قرآنی دیده شد.

در پاسخ به سوال شما باید عرض کنم اولا سوره حمد 10 نام ندارد و نام های بیان شده برای این سوره بیش از 10 عدد است. علاوه بر این نامی که اشاره مستقیم به این مساله که سوره حمد، خلاصه قرآن است باشد در بین نام ها وجود ندارد اما برخی از نام های این سوره با واسطه این معنا را تائید می کند مثل ام الکتاب و یا وافی و یا ام القرآن. اما در مورد سوره حمد باید گفت که این سوره ؛ اولین سوره قرآن است، که اسامی مختلف و متعددی دارد که هر کدام از آن اسامی، به یکی از ویژگی‌ها اشاره دارد. یکی از نام‌های این سوره «امّ الکتاب¹ ...» است؛ «ام» به معنای اصل است و چون این سوره، به طور مختصر، بر اصول و عنوان‌های اصلی قرآنی اشاره دارد، چنین نامی به آن اطلاق شده است ². از جهت این‌که «ام» به معنای مادر نیز است، به آن مادر قرآن نیز گفته‌اند³.
نام‌های دیگر سوره حمد که در روایات به آن اشاره شده عبارت‌اند از:
1. فاتحة الکتاب ⁴: زیرا مصحف و کتاب قرآن با این سوره آغاز می‌شود.
2. حمد ⁵: زیرا در ابتدای این سوره، خدای عالمیان مورد ستایش قرار گرفته و واژه حمد در آن به کار رفته است.
3. اُمّ الکتاب ⁶: ام به معنای اصل است و چون این سوره، به طور مختصر، بر اصول و عنوان‌های اصلی قرآنی اشاره دارد، چنین نامی به آن اطلاق شده است.
4. سَبع المَثانی ⁷: کلمه «سبع» اشاره به این دارد که این سوره هفت آیه دارد و «مثانی» اشاره به این دارد که این سوره دو مرتبه نازل شده است؛ یک بار در مکه و یک بار در مدینه. شاید به این دلیل که در نماز دو مرتبه خوانده می‌شود، به آن مثانی گفته‌اند. در باره این وجه تسمیه، احتمال دیگری نیز وجود دارد و آن این که گفته‌اند: چون برخی از کلمات این سوره همچون ««اللَّه»، «رحمن»، «رحیم»، «ایّاک»، «صراط» و «علیه» دو مرتبه تکرار شده، این نام بر آن گذاشته شده است. ⁸
5. ام القرآن ⁹: زیرا این سوره اصل قرآن و جامع همه مطالب آن محسوب می‌شود.
به غیر از نام‌هایی که از جانب معصومین(ع) برای سوره حمد نقل شده، اسامی دیگری نیز برای سوره حمد گفته شده و در کتب تفاسیر آمده است که عبارتند از:
6. وافی: به این دلیل که قرائت آن در نماز باید به صورت کامل باشد و خواندن بخشی از آن، کافی نیست.
7. کافی: از این جهت که از سوره‌های دیگر بی‌نیاز ولی سوره‌های دیگر به آن محتاجند.
8. شافی (شفاء): زیرا این سوره شفا دهنده بیماری‌ها است.
9. اساس: به این دلیل که اساس عبادت، به آن بستگی دارد و یا به این دلیل که دربر دارنده اساس عبادت است.
10. شکر: چون حاوی شکرگذاری و حق‌شناسی از صاحب نعمت حقیقی است.
11. تعلیم مسأله: زیرا خداوند در این سوره، روش درخواست از او را به بندگانش نشان داده است. به این صورت که اول باید او را حمد و ثنا کنند و خلوص و توحید را در قلب خود جای دهند و بعد درخواست خود را مطرح سازند.
12. مناجات: از این رو که نمازگزار با این سوره با خدا مناجات می‌کند، چنین نامی بر آن اطلاق شده است.
13. تفویض: بدین جهت که این سوره متشمل بر استعانت بنده از خدا در همه امور و تفویض همه کارها به او است.
14. رقیه: برای این که این سوره، تعویذی برای همه بیماری‌ها و دردها و موجب حفظ از گزندگان و درندگان است.
15. دعا.
16. صلاة.¹⁰


منابع :
1.شیخ صدوق، الامالی، کتابچی، ج 1، ص 549، تهران، چاپ ششم، 1376ش.
2.طیب، سید عبد الحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 82، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1378ش.
3.ر.ک: ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، دکتر یاحقی، محمد جعفر، دکتر ناصح، محمد مهدی، ج ‏1، ص 29، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق؛ بلاغی، سید عبد الحجت، حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، ج ‏1، ص 246، قم، انتشارات حکمت، 1386ق.
4.بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 95، بنیاد بعثت، تهران، چاپ اول، 1416ق.
5.علی بن موسی (امام هشتم)، الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام، ص 134، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، مشهد، چاپ اول، 1406ق.
6.البرهان، ج 1، ص 98.
7.عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 19، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اول، 1380ق.
8. طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 81-83، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم، 1378ش.
9.حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 209، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، 1413ق.
10.حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، ج 1، ص 24-25، انتشارات میقات، تهران، چاپ اول، 1363ش.

[آلاء]

سوال:
چرا سوره حمد خلاصه قرآن است و ده نام دارد؟

پاسخ:
اولا سوره حمد 10 نام ندارد و نام های بیان شده برای این سوره بیش از 10 عدد است. علاوه بر این نامی که اشاره مستقیم به این مساله که سوره حمد، خلاصه قرآن است باشد در بین نام ها وجود ندارد اما برخی از نام های این سوره با واسطه این معنا را تائید می کند مثل ام الکتاب و یا وافی و یا ام القرآن. اما در مورد سوره حمد باید گفت که این سوره ؛ اولین سوره قرآن است، که اسامی مختلف و متعددی دارد که هر کدام از آن اسامی، به یکی از ویژگی‌ها اشاره دارد. یکی از نام‌های این سوره «امّالکتاب¹ ...» است؛ «ام» به معنای اصل است و چون این سوره، به طور مختصر، بر اصول و عنوان‌های اصلی قرآنی اشاره دارد، چنین نامی به آن اطلاق شده است ². از جهت این‌که «ام» به معنای مادر نیز است، به آن مادر قرآن نیز گفته‌اند³.
نام‌های دیگر سوره حمد که در روایات به آن اشاره شده عبارت‌اند از:
1. فاتحة الکتاب ⁴: زیرا مصحف و کتاب قرآن با این سوره آغاز می‌شود.
2. حمد ⁵: زیرا در ابتدای این سوره، خدای عالمیان مورد ستایش قرار گرفته و واژه حمد در آن به کار رفته است.
3. اُمّ الکتاب ⁶: ام به معنای اصل است و چون این سوره، به طور مختصر، بر اصول و عنوان‌های اصلی قرآنی اشاره دارد، چنین نامی به آن اطلاق شده است.
4. سَبع المَثانی ⁷: کلمه «سبع» اشاره به این دارد که این سوره هفت آیه دارد و «مثانی» اشاره به این دارد که این سوره دو مرتبه نازل شده است؛ یک بار در مکه و یک بار در مدینه. شاید به این دلیل که در نماز دو مرتبه خوانده می‌شود، به آن مثانی گفته‌اند. در باره این وجه تسمیه، احتمال دیگری نیز وجود دارد و آن این که گفته‌اند: چون برخی از کلمات این سوره همچون ««اللَّه»، «رحمن»، «رحیم»، «ایّاک»، «صراط» و «علیه» دو مرتبه تکرار شده، این نام بر آن گذاشته شده است. ⁸
5. ام القرآن ⁹: زیرا این سوره اصل قرآن و جامع همه مطالب آن محسوب می‌شود.
به غیر از نام‌هایی که از جانب معصومین(ع) برای سوره حمد نقل شده، اسامی دیگری نیز برای سوره حمد گفته شده و در کتب تفاسیر آمده است که عبارتند از:
6. وافی: به این دلیل که قرائت آن در نماز باید به صورت کامل باشد و خواندن بخشی از آن، کافی نیست.
7. کافی: از این جهت که از سوره‌های دیگر بی‌نیاز ولی سوره‌های دیگر به آن محتاجند.
8. شافی (شفاء): زیرا این سوره شفا دهنده بیماری‌ها است.
9. اساس: به این دلیل که اساس عبادت، به آن بستگی دارد و یا به این دلیل که دربر دارنده اساس عبادت است.
10. شکر: چون حاوی شکرگذاری و حق‌شناسی از صاحب نعمت حقیقی است.
11. تعلیم مسأله: زیرا خداوند در این سوره، روش درخواست از او را به بندگانش نشان داده است. به این صورت که اول باید او را حمد و ثنا کنند و خلوص و توحید را در قلب خود جای دهند و بعد درخواست خود را مطرح سازند.
12. مناجات: از این رو که نمازگزار با این سوره با خدا مناجات می‌کند، چنین نامی بر آن اطلاق شده است.
13. تفویض: بدین جهت که این سوره متشمل بر استعانت بنده از خدا در همه امور و تفویض همه کارها به او است.
14. رقیه: برای این که این سوره، تعویذی برای همه بیماری‌ها و دردها و موجب حفظ از گزندگان و درندگان است.
15. دعا.
16. صلاة.¹⁰
در مورد این که چرا خلاصه قرآن نام گرفته شده است اصلی ترین دلیل آن به این مساله برمیگردد که خلاصه مفاهیم قرآن در این سوره ذکر شده است.

منابع :
1.شیخ صدوق، الامالی، کتابچی، ج 1، ص 549، تهران، چاپ ششم، 1376ش.
2.طیب، سید عبد الحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 82، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1378ش.
3.ر.ک: ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، دکتر یاحقی، محمد جعفر، دکتر ناصح، محمد مهدی، ج ‏1، ص 29، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق؛ بلاغی، سید عبد الحجت، حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، ج ‏1، ص 246، قم، انتشارات حکمت، 1386ق.
4.بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 95، بنیاد بعثت، تهران، چاپ اول، 1416ق.
5.علی بن موسی (امام هشتم)، الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام، ص 134، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، مشهد، چاپ اول، 1406ق.
6.عروسی حویزی،البرهان، ج 1، ص 98.
7.عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 19، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اول، 1380ق.
8. طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 81-83، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم، 1378ش.
9.حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 209، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، 1413ق.
10.حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، ج 1، ص 24-25، انتشارات میقات، تهران، چاپ اول، 1363ش.