رهبری جهان اسلام بوسیله امام رضا(علیه السلام) در فضای مکر و خدعه مامونی

[یار مهربان]

پرسش: گفته میشه وقتی امام رضا(علیه السلام) مجبور شدند به خراسان سفر و ولایت عهدی مامون را بپذیرند، شروطی برای اینکار مشخص کردند و مامون هم پذیرفت. حال سوال اینجاست، در آن زمان که وسایل تبلیغ و رسانه مثل امروز نبوده و اگر هم بوده دست دستگاه جور بوده، امام رضا(علیه السلام) اولا چگونه این شروط پذیرش ولایتعهدی را به همه مردم مسلمان- حالا یا شیعیان- رساندند تا قضاوت نادرستی در مورد ایشان صورت نگیرد و یا مسلمانان، کارهای مامون را به پای حضرت ننویسند. و ثانیا وقتی حضرت در کاخ مامون و در واقع در زندانی محترمانه، زندگی میکردند و قطعا زیر نظر دقیق دستگاه حکومت بودند،چگونه شیعیانشان را هدایت میکردند؟کلا ما از ورود امام رضا(علیه السلام) به ایران نمای بسته ای از برخورد با مردم نیشابور و بیان روایت سلسلة الذهب و برخی موارد جزیی را می دانیم. تحلیل زندگی سیاسی امام رضا(علیه السلام) در این دوران، تزریق معارف الهی به شیعیان و برخورد با مکر مامون و در عین حال رهبری جهان اسلام را برای ما بشکل مبسوط تری بیان بفرمایید.

[مدیر ارجاع سوالات]

با نام و یاد دوست

کارشناس بحث: استاد مسلم

[مسلم]

پرسش:
گفته میشود امام رضا(علیه السلام) به اجبار به خراسان سفر نموده، و به اجبار ولایت عهدی مامون را پذیرفتند، حال سوال اینجاست امام رضا(علیه السلام) چگونه این شروط پذیرش ولایتعهدی را به همه مردم مسلمان خصوصا شیعیان رساندند تا قضاوت نادرستی در مورد ایشان صورت نگیرد و کارهای مامون به پای حضرت(علیه السلام) نوشته نشود؟ و ثانیا وقتی حضرت در کاخ مامون و در واقع در زندانی محترمانه، زندگی میکردند و قطعا زیر نظر دقیق دستگاه حکومت بودند،چگونه شیعیانشان را هدایت میکردند؟

پاسخ:
برای پاسخ به این سوال باید توجه داشته باشید که امام رضا(علیه السلام) از ابتدای دعوت مأمون کار اطلاع رسانی را آغاز کردند، طبق روایات اینچنین از مدینه خارج شدند: «إِنِّي حَيْثُ أَرَادُوا بِيَ الْخُرُوجَ جَمَعْتُ عِيَالِي فَأَمَرْتُهُمْ أَنْ يَبْكُوا عَلَيَّ ... إِنِّي لَا أَرْجِعُ إِلَى عِيَالِي أَبَد؛(1) هنگامی که خواستند من را از مدینه خارج کنند اهل خانه را جمع کردم و گفتم بر من گریه کنید... به درستی که من به سوی خانواده ام بر نمی گردم.
این روایت را خود امام(علیه السلام) بعد از خروج از مدینه برای «حسن بن علی الوشّاء» تعریف کرده اند، نه اینکه اصحاب ایشان روایت کنند که امام رضا(علیه السلام) چنین کردند، و این نشان میدهد که امام رضا(علیه السلام) دنبال ترویج این وقایع بوده اند که به اجبار آورده شده اند، و از این سفر باز نخواهند گشت.

همچنین در هنگام پیشنهاد مأمون برای ولایتعهدی هم شرط عدم دخالت را به صورت علنی مطرح کرد و در محافل مختلف نیز آن را مطرح می فرمودند، و به گونه ای این مطلب میان مردم شایع شد که کسی از آن بی اطلاع نبوده است چون یک مسئله بسیار عجیب و یک انفجار خبری بوده است که امام رضا(علیه السلام) چطور ولایتعهدی مأمون را پذیرفته است، یعنی خود این پذیرفتن جای سوال داشته است به همین خاطر در محافل مختلف از آن حضرت در این باره سوال می کرده اند که روایات متعددی در این خصوص در عیون اخبار الرضا(علیه السلام) آمده است.

به عنوان نمونه «ریان بن صلت» چنین می گوید: «رَيَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا(علیه السلام) فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ إِنَّكَ قَبِلْتَ وِلَايَةَ الْعَهْدِ مَعَ إِظْهَارِكَ الزُّهْدَ فِي الدُّنْيَا فَقَالَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ كَرَاهَتِي لِذَلِكَ فَلَمَّا خُيِّرْتُ بَيْنَ قَبُولِ ذَلِكَ وَ بَيْنَ الْقَتْلِ اخْتَرْتُ الْقَبُولَ عَلَى الْقَتْل‏»(2)
ترجمه: بر علی بن موسی الرضا(علیه السلام) وارد شدم و به ایشان عرض کردم که ای پسر پیامبر مردم می گویند شما با اینکه اظهار زهد و بی رغبتی به دنیا می کنید اما ولایت عهدی مأمون را پذیرفته اید. حضرت(علیه السلام) فرمودند: خدا میداند که آن را از روی اکراه پذیرفته ام. همانا بین قبول آن و بین کشته شدن مخیر شدم، پس آن را بر کشته شدن ترجیح داده و اختیار کردم.

در روایت دیگری «محمد بن عرفه» چنین می گوید: «قُلْتُ لِلرِّضَا ع يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا حَمَلَكَ عَلَى الدُّخُولِ فِي وِلَايَةِ الْعَهْدِ فَقَالَ مَا حَمَلَ جَدِّي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع عَلَى الدُّخُولِ فِي الشُّورَى»(3) از امام رضا(علیه السلام) سوال کردم چه چیزی شما را وادار به پذیرش ولایتعهدی کرد؟ پس فرمود: همان چیزی که جدم امیرالمومنین(علیه السلام) را وادار به پذیرش و ورود در شورا [ی شش نفره] کرد.

خلاصه این مطلب به صورت گسترده ای در میان مردم پخش شده بود و گواه بر آن این است که هیچ کجا در تاریخ نداریم که مردم امام رضا(علیه السلام) را در تصمیم گیری های مأمون مقصر دانسته باشند.

اما در رابطه با بخش دوم سوالتان اگرچه مأمون امام رضا(علیه السلام) را به مرو آورده و ولیعهد خویش ساخت تا زیر نظر داشته باشد اما بالاخره انتخاب یک شخص به عنوان ولیعهد لوازمی دارد و نمی توانست او را همواره از دیدار با شیعیان محروم سازد، از آن طرف خود امام رضا(علیه السلام) همواره بر حضور در میان مردم به بهانه های مختلف چون نماز عید و نماز باران و مانند آن تأکید داشتند. به همین خاطر علی رغم این محدودیت ها، اما جایگاه اجتماعی امام رضا(علیه السلام) و موقعیت ایشان در دستگاه خلافت مأمون موجب شد ارتباط امام(علیه السلام) با شیعیان وضعیتی به مراتب بهتر از امامان پیش از امام رضا(علیه السلام)، و امامان پس از ایشان داشته باشد.

به همین خاطر در روایات متعدد از دیدارهای ایشان سخن به میان آمده و پرسش و پاسخ هایی که میان ایشان و شیعیان مطرح شده و در تاریخ نقل شده است، و حتی جایگاه ایشان موجب شد بتوانند حقایق بیشتری در مورد امامت بیان کنند به گونه ای که شما بهترین روایات در خصوص تبیین جایگاه امامت را در روایات امام رضا(علیه السلام) می بینید.

پی نوشت ها:
1. قطب الدين راوندى‏، الخرائج و الجرائح، مؤسسه امام مهدى عجل الله تعالى فرجه‏)، قم، چاپ اول، 1409، ج1، ص363.
2. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، نشر جهان‏، تهران، چاپ اول، 1378، ج2، ص139
3. همان، ج2، ص140