پیشینه علوم قرآنى(پژوهشی در قرآن)

[.:MONTAZER:.]

بحث درباره قرآن و شناخت مسایل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرح‏بوده و هم واره در طول تاریخ،بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفیس و گران‏بهایى از خود به یادگار گذارده‏اند و این‏مطالعات پیوسته ادامه دارد.

بر پایه مدارک موجود،اولین کسى که درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود،یحیى بن یعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلى(متوفاى 89)بود.نام برده‏کتابى در فن قرائت قرآن،در روستاى واسط،نگاشت که شامل انواع قرائت‏هاى‏مختلف آن دوره مى‏باشد.سپس حسن بصرى(متوفاى 110)کتابى در عدد آیات‏قرآن نوشت.نویسندگان و آثار دیگر موجود در این زمینه به ترتیب ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر یحصبى(متوفاى 118)رساله‏اى در اختلاف مصاحف عثمانى ونیز رساله دیگرى در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شیبة بن نصاح مدنى(متوفاى 130)کتاب‏«الوقوف‏»را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفاى 141)نخستین‏کسى است که پس از یحیى بن یعمر در فن قرائات کتاب نوشت.محمد بن سائب‏کلبى(متوفاى 146)اول کسى است که در«احکام القرآن‏»کتاب نوشت.مقاتل بن‏سلیمان(متوفاى 150)نخستین نویسنده‏اى است که درباره‏«آیات متشابهات‏»

کتاب نوشت.ابو عمرو،علاء بن زبان تمیمى(متوفاى 154)کتاب‏«وقف و ابتدا»و«قرائات‏»را نوشت.حمزة بن حبیب یکى از قراء سبعه(متوفاى 156)در فن قرائات‏کتاب نوشت.

یحیى بن زیاد فراء(متوفاى 207)کتاب‏«معانى القرآن‏»را در سه مجلد نوشت.

[.:MONTAZER:.]

این نویسنده هم چنین کتاب‏«اختلاف اهل کوفه و بصره و شام در مصاحف‏»و کتاب‏«جمع و تثنیه در قرآن‏»را به تحریر در آورد. محمد بن عمر واقدى(متوفاى 207)

کتاب‏«رغیب‏»در علوم قرآنى و«غلط رجال‏»را نوشت.ابو عبیده معمر بن المثنى(متوفاى 209)کتاب‏«اعجاز القرآن‏»در دو جزء و«معانى القرآن‏»را نوشت.او اول‏کسى است که در اعجاز قرآن کتاب نوشته است.ابو عبید قاسم بن سلام(متوفاى 224)کتاب‏هاى فراوانى در علوم قرآنى نوشته و او اول کسى است که دراین زمینه به طور گسترده کتاب نوشته است.از جمله کتب او«فضائل القرآن‏»،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غریب القرآن‏»،«ناسخ و منسوخ‏»و«اعجازالقرآن‏»و.. .،را مى‏توان نام برد.على بن مدینى(متوفاى 234)در«اسباب نزول‏»

کتاب نوشت.احمد بن محمد بن عیسى اشعرى قمى(متوفاى حدود 250)کتاب‏«ناسخ و منسوخ‏»را نوشت.ابو زرعه عراقى(متوفاى 264)هزار بیت(الفیه)در«غریب الفاظ قرآنى‏»سرود.ابو عبد الله احمد بن محمد بن سیار(متوفاى 268)

«ثواب القرآن‏»و«کتاب القرائة‏»را تالیف کرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتیبة)

(متوفاى 276)کتاب‏هاى:«تاویل مشکل القرآن‏»و«تفسیر غریب القرآن‏»و«اعراب‏القرآن‏� �و«قرائات‏»را نوشت.ابو العباس محمد بن یزید مبرد نحوى(متوفاى 286)

کتاب‏«اعراب القرآن‏»را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ایوب بن ضریس(متوفاى 294)کتابى در آن چه در مکه و مدینه نازل شده و نیز کتاب‏«فضائل القرآن‏»

را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعرى قمى(متوفاى 299)رساله‏اى در انواع‏آیات قرآن نوشت.

[.:MONTAZER:.]

محمد بن زید واسطى متکلم امامى(متوفاى 307)کتابى در«اعجاز قرآن‏»

نوشت و آن را در نظم و تالیف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفاى 309)

کتاب‏«الحاوى‏»در علوم قرآنى در(27)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسى‏نوبختى(متوفاى 310)کتاب‏«التنزیه و ذکر متشابهات القرآن‏»را نوشت.ابو بکر بن‏ابى داوود عبد الله بن سلیمان سجستانى(متوفاى 316)کتاب معروف‏«المصاحف‏»

و«الناسخ و المنسوخ‏»و رساله‏اى در«قرائات‏»نوشت.ابن درید ابو بکر محمد بن‏الحسن ازدى(متوفاى 321)کتابى در«غریب القرآن‏»نوشت.ابن مجاهد ابو بکراحمد بن موسى(متوفاى 324)کتاب‏«السبعة فی القراءات‏»را نگاشت.ابو البرکات‏عبد الرحمان انبارى(متوفاى 328)«البیان فی اعراب القرآن‏»و«عجائب علوم‏القرآن‏»را به نگارش در آورد.ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینى(متوفاى 329)

کتاب‏«فضائل القرآن‏»را تالیف کرد.ابو بکر محمد بن عزیز سجستانى(متوفاى 330)کتاب معروف‏«غریب القرآن‏»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفاى 338)کتب‏«اعراب القرآن‏»،«الناسخ و المنسوخ‏»و«معانى القرآن‏»

را تحریر نمود.ابو محمد قصاب محمد بن على کرخى(متوفاى حدود 360)کتاب‏«نکت القرآن‏»را تقریر کرد.ابو بکر احمد بن على رازى جصاص(متوفاى 370)

کتاب‏«احکام القرآن‏»را در سه جلد بزرگ تالیف کرد.ابو على فارسى(متوفاى 377)

[.:MONTAZER:.]

کتاب‏«الحجة فی القراءات‏»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفاى 385)دراحکام القرآن کتابى نوشت.ابو الحسن على بن عیسى رمانى(متوفاى 386)کتاب‏«النکت فی اعجاز القرآن‏»را نگاشت.محمد بن على ادفوئى(متوفاى 388)کتاب‏«الاستغناء»در علوم قرآنى را در 20 مجلد نوشت.ابو سلیمان حمد بن محمد بستى‏خطابى(متوفاى 388)کتاب‏«بیان اعجاز القرآن‏»را تالیف کرد.

ابو بکر محمد بن طیب باقلانى(متوفاى 403)کتاب‏«اعجاز القرآن‏»را تقریرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسین شریف رضى(متوفاى 404)«تلخیص البیان‏»در مجازات قرآن و«حقائق التاویل‏»در متشابه قرآن را تصنیف کرد.ابو زرعه‏عبد الرحمان بن محمد(متوفاى حدود 410)کتاب‏«حجة القرائات‏»را به رشته‏تحریر در آورد.هبة الله،ابن سلامة(متوفاى 410)کتاب‏«الناسخ و المنسوخ‏»رانوشت.ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)(متوفاى 413)«اعجازالقرآن‏»و«البیان� ��»را در انواع علوم قرآنى نگاشته است.ابو الحسن عماد الدین قاضى‏عبد الجبار(متوفاى 415)«متشابه القرآن‏»و«تنزیه القرآن عن المطاعن‏»را به تحریردر آورده است.ابو القاسم حسین بن على مغربى(متوفاى 418)«خصائص القرآن‏»راتالیف کرد.ابو الحسن على بن ابراهیم حوفى(متوفاى 430) «البرهان فی علوم‏القرآن‏»را نوشت.ابو محمد مکى بن ابى طالب(متوفاى 437)«الکشف عن وجوه‏القراءات السبع‏»را در دو جزء بزرگ تالیف کرد.ابو عمرو دانى(متوفاى 444)

«التیسیر»در قرائات سبع و«المحکم‏»در نقطه گذارى مصحف و«المقنع‏»را در رسم‏الخط مصحف تقریر نمود.ابو محمد على بن احمد بن حزم ظاهرى(متوفاى 456)

«الناسخ و المنسوخ‏»را نوشت.ابو الحسن على بن احمد واحدى نیشابورى(متوفاى 468)«اسباب النزول‏»و«فضائل القرآن‏»را تالیف کرد.ابو بکر عبد القاهرجرجانى(متوفاى 471)«الرسالة الشافیه‏»در اعجاز قرآن و«دلایل الاعجاز»را تقریرنمود.

ابو القاسم حسین بن محمد راغب اصفهانى(متوفاى 502)«المفردات‏»در الفاظ‏غریبه قرآن را به تحریر در آورد.ابو بکر محمد بن عبد الله،ابن عربى(متوفاى 543)

«احکام القرآن‏»را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزة بن نصر کرمانى(متوفاى حدود 550)«اسرار التکرار فى القرآن‏»را تالیف کرد. ابو جعفر محمد بن‏على بن شهر آشوب(متوفاى 588)«متشابهات القرآن و مختلفه‏»را تقریر نمود.

ابو محمد قاسم بن فیره شاطبى(متوفاى 590)«حرز الامانى‏»قصیده معروف درقرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمان بن على بن جوزى(متوفاى 597)

«فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن‏»و«المجتبى فی علوم القرآن‏»را تالیف کرد.

[.:MONTAZER:.]

ابو البقاء عبد الله بن الحسین عکبرى(متوفاى 616)«املاء ما من به الرحمان‏»دراعراب قرآن را نوشت.على بن محمد سخاوى(متوفاى 643)«جمال القراء و کمال الاقراء»در قرائات سبع را تالیف کرد.ابو القاسم محمد بن عبد الله(متوفاى حدود 650) رساله‏اى در لغات قبائل عرب که در قرآن آمده نوشت.ابن‏ابى الاصبع عبد العظیم بن عبد الواحد(متوفاى 654)«بدیع القرآن‏»را به رشته‏تحریر در آورد.ابو محمد عبد العزیز بن عبد السلام(متوفاى 660)«مجاز القرآن‏»راتقریر نمود.ابو شامه شمس الدین عبد الرحمان بن اسماعیل(متوفاى 665)

«المرشد الوجیز»را در علوم قرآنى تالیف کرد.محمد بن ابى بکر رازى(متوفاى 666)«اسئلة القرآن المجید و اجوبتها»را نوشت.

در قرن هشتم جامع‏ترین کتاب در علوم قرآنى نوشته شد.این مهم بر دست‏تواناى امام بدر الدین محمد بن عبد الله زرکشى(متوفاى 794)انجام گرفت.کتاب او«البرهان فی علوم القرآن‏»نام دارد که در چهل و هفت فن از فنون علوم قرآنى بحث‏کرده و در این باب استقصاء کامل نموده است.و نیز بدر الدین محمد بن ابراهیم بن‏جماعه(متوفاى 733)«کشف المعانى‏»در متشابهات قرآن را تالیف کرد.کمال‏الدین عبد الرحمان بن محمد حلى معروف به ابن العتائقى(متوفاى 770)«الناسخ‏و المنسوخ‏»را نوشت.

جلال الدین بلقینى شیخ و استاد جلال الدین سیوطى(متوفاى 824)«مواقع‏العلوم فی مواقع النجوم‏»را در انواع پنجاه‏گانه علوم قرآنى نوشت،که ابتداجلال الدین سیوطى کتاب معروف خود را بر آن پایه گذارى نمود.سپس بر کتاب‏برهان زرکشى دست‏یافت و آن را محور قرار داد.

در قرن نهم معروف‏ترین و جامع‏ترین کتاب در علوم قرآنى کتاب‏«الاتقان‏»فی‏علوم القرآن،بر دست‏برومند جلال الدین سیوطى(متوفاى 911)نوشته شد.البته‏این کتاب را باید از شاه کارهاى قرن نهم به حساب آورد،زیرا فراغت از آن درسال(872)بوده است.هم چنین وى کتاب معروف‏«معترک الاقران‏»را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همین قرن ابو الخیر شمس الدین محمد بن‏محمد بن جزرى(متوفاى 833)کتاب‏«النشر فی القراءات العشر»و کتاب‏«غایة النهایة‏»در طبقات قراء و کتاب‏«فضائل القرآن‏»را نوشت.

قاضى زکریا بن محمد انصارى(متوفاى 926)«فتح الرحمان‏»در رفع و دفع اشکالات و ابهامات قرآن را تحریر نمود.ابو عبد الله محمد بن احمد مکى(متوفاى 930)«الاحسان‏»را در علوم قرآنى نوشت.محمد بن یحیى حلبى(متوفاى 963)«القول المذهب‏»را در کلمات رومى معرب در قرآن تقریر کرد که ازکتاب‏«المهذب‏»سیوطى گرفته شده است.

اضافه بر موارد فوق،کسانى که در مقدمه تفسیر خود به مباحث علوم قرآنى‏پرداخته‏اند بسیارند،از جمله:

مقدمه جامع التفاسیر راغب اصفهانى که شیواترین مباحث علوم قرآنى را دارااست.و مقدمتان فی علوم القرآن،که مقدمة کتاب‏«المبانى‏»و مقدمه کتاب تفسیرابن عطیه که به نام‏«المحرر الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز»نوشته است،دو مقدمه‏بسیار نفیس در شؤون قرآن مجید است.مقدمه تفسیر قرطبى و تفسیر ابن کثیر وتفسیر طبرى از مهم‏ترین مقدمه‏ها در این زمینه است. مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان‏»

شیخ محمد جواد بلاغى،از جامع‏ترین مباحث علوم قرآنى برخوردار است.

[.:MONTAZER:.]

«البیان‏»حضرت استاد آیت الله خویى،که مقدمه‏اى بر تفسیر است و جامع‏ترین وکامل‏ترین مباحث مهم علوم قرآنى را شامل مى‏شود.مقدمه تفسیر صافى فیض‏کاشانى و مقدمه تفسیر برهان نیز از مهم‏ترین مباحث در جنبه‏هاى نقلى علوم قرآنى‏مى‏باشد. مقدمه مجمع البیان علامه طبرسى از متقن‏ترین مباحث علوم قرآنى‏برخوردار است.

از قرن یازدهم به این طرف،کتب فراوانى در تفسیر علوم قرآنى نگاشته شده که‏ذکر آن‏ها موجب تطویل است.براى نمونه نام تعدادى از آن‏ها را در مقدمه‏«التمهید»آورده‏ایم که مى‏توان رجوع نمود.

از میان آثار موجود مهم‏ترین کتاب‏ها در زمینه علوم قرآنى اساسا دو کتاب‏البرهان و الاتقان مى‏باشند.

[.:MONTAZER:.]

البرهان فی علوم القرآن،تالیف امام بدر الدین محمد بن عبد الله بن بهادر زرکشى‏است.ایشان از برجسته‏ترین علما و دانش‏مندان قرن هشتم مى‏باشد.ولادت او درقاهره مصر به سال 745 بوده است.وى در همان دیار بزرگ شده و در رشته‏هاى‏مختلف علوم اسلامى به سر حد استادى رسیده است.وى طبق مذهب شافعى تدریس فقه مى‏کرده و فتوى مى‏داده است.او در سال 794 بدرود حیات گفت.

کتاب وى‏«البرهان‏»زبده‏ترین کتاب در مباحث علوم قرآنى است.این کتاب شمول‏و گستردگى را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است.نام برده مباحث علوم‏قرآنى را تا 47 نوع پیش برده و درباره هر یک آن چه لازم بوده گرد آورده است،درعین حال که گوى سبقت از سابقین خود ربوده،براى لا حقین الگوى گران‏بهایى‏به جاى گذاشته است.

دومین کتاب،«الاتقان‏»فی علوم القرآن،تالیف جلال الدین عبد الرحمان سیوطى‏است.ولادت او در اسیوط مصر به سال 849 مى‏باشد(متوفاى 911 در قاهره).اودر تمامى علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامى ید طولایى دارد و تالیفات‏گران‏بهایى از خود باقى گذارده است.او ابتدا کتاب استاد خود جلال الدین بلقینى(متوفاى 824)،«مواقع العلوم..»را محور قرار داده،تحریر و تهذیب نمود و بر اوافزود و به نام‏«التحبیر فی علوم التفسیر»تالیف نمود.وى در این کتاب بالغ بر 202نوع از مباحث علوم قرآنى گرد آورد. سپس بر کتاب استاد استاد خود«البرهان‏»

تالیف زرکشى دست‏یافت و آن را بهتر پسند کرد و بناى کتاب خود را بر آن نهاد.آن راتنقیح و تحریر نمود و مطالب بسیارى بر آن اضافه نمود و تا 80 نوع از عناوین علوم‏اسلامى را در آن فراهم کرد.امروزه این منابع از گسترده‏ترین و جامع‏ترین علوم‏قرآنى است که در اختیار محققین و پژوهش گران قرار دارد.

کتاب‏«مناهل العرفان‏»فی علوم القرآن،نوشته محمد عبد العظیم زرقانى،موسع‏ترین کتاب در علوم قرآنى در عصر اخیر است و مجلس اعلاى از هر مصر این‏کتاب را براى تدریس در دانش‏گاه‏هاى از هر مقرر نموده است.مقدمه تفسیر«آلاء الرحمان‏»تالیف علامه بزرگ محمد جواد بلاغى(متوفاى 1352)که‏تحقیقى‏ترین نوشته‏ها در مهم‏ترین مسایل علوم قرآنى را شامل مى‏گردد و به جهت‏اهمیت آن،مستقلا در مقدمه تفسیر مختصر شبر در مصر(قاهره)به چاپ‏رسیده است.این اثر بیش‏تر به دفع شبهات و به دفاع از مقام منیع قرآن‏پرداخته است.در مقدمه تفسیر صافى دوازده فصل به عنوان 12 مقدمه در انواع‏مباحث علوم قرآنى سخن رانده شده است.مقدمه تفسیر«مرآت الانوار»که به طور تفصیل از نظر حدیثى به مقدماتى پرداخته و با عنوان مقدمه تفسیر البرهان سیدهاشم بحرانى به چاپ رسیده است.مقدمه مذکور تالیف ابو الحسن عاملى اصفهانى(متوفاى 1138)از شاگردان مرحوم مجلسى است.البیان فی تفسیر القرآن،نوشته‏استاد علامه سید ابو القاسم خویى رحمه الله تعالى مقدمه لطیف و جامعى است دربرخى مباحث علوم قرآنى و از تحقیقات عالیه در این زمینه برخوردار است.

مباحث فی علوم القرآن نوشته دکتر صبحى صالح،استاد علوم اسلامى در دانش‏گاه‏لبنان شامل برخى از مباحث علوم قرآنى به صورت فشرده است.