معرفی مقامها در قرائت

[مرتضی کمیل]

دستگاه‌های موسیقی ایران و مقام‌های موسیقی عرب

هفت دستگاه و پنج آواز حاصل فواصل و گام‌های متفاوت درموسیقی ایرانی است. بسیاری از گوشه‌ها نیز در این آوازها و دستگاه‌ها قرارمی‌گیرند. ماهور، شور، سه‌گاه، چهارگاه، راست و پنجگاه، همایون و نوا، هفت دستگاه وبیات اصفهان، افشاری، ابوعطا، دشتی و بیات ترک آوازهای موسیقی ایرانی را شکلمی‌دهند. همان‌طور که گفته شد ربع‌پرده در موسیقی ما نقشی مهم ایفا می‌کند و موجباتفراهم آمدن گوشه‌ها و دستگاه‌هایی با رنگ و فضای متنوع را فراهم می‌آورد.


مقام راست، بیات، صبا، سه‌گاه، عجم، نهاوند، کرد، حجاز مقام‌های عربی را تشکیلمی‌دهند که هر یک از این مقام‌ها در دل خود دارای مقام‌های فرعی نیز هستند؛ مطابقبا آنچه در موسیقی ایرانی نسبت به دستگاه‌ها و گوشه‌ها اتفاقمی‌افتد.

وجه تشابه موسیقی عربی و ایرانی

عقیده اکثر مورخان بر این است که منشأ موسیقی عرب، آهنگ‌هاو ترانه‌های ایرانی بوده. اکثر خوانندگان و نوازندگان مشهور عرب در قرون اول هجری،توسط خنیاگران و نوازندگان پارسی‌تبار تعلیم یافته یا اینکه خود اصالتاً ایرانیبوده‌اند.
آنان از الحان و آهنگ‌هایی که قابلیت تطبیق و تلفیق با اشعار عربی را داشت،‌ درسرودها و آوازهای خود استفاده کردند و پس از مدتی موسیقی عرب با تکیه بر همیندانسته‌ها، که رفته‌رفته رو به تکامل می‌رفت، شکل گرفت.
به عنوان مثال در موسیقی ایرانی (و شرق) فاصله هشتم یا «هنگام»2 را به هشت گاهتقسیم می‌کردند. بعد از حمله اعراب به ایران در صدر اسلام و همچنین در دوران سلطنتعثمانی، این فواصل و پرده‌ها به طور کامل به کشورهای عربی و اسلامی منتقل گردید وتا کنون نیز همان فواصل و پرده‌ها با نام‌های ایرانی (اکثراً) در فرهنگ موسیقی اینکشورها به چشم می‌خورد.
پرداختن به این موضوع که عرب‌ها تداخلات و تصرفاتی در این مقام‌ها داشته‌اندبحث‌های تاریخی و فرهنگی است که در این فرصت نمی‌گنجد و فقط به ذکر همین نکته مهمبسته می‌کنیم که مطمئناً دخل و تصرفاتی در موسیقی ایرانی توسط عرب‌ها صورت پذیرفتهاست.
با وجود شواهد و دلایل بسیار زیاد به جرئت می‌توان ادعا کرد که این اسلوب و روشموسیقی ایران بوده که به کشورهای عربی منتقل شده و اگر موسیقی بدوی و یا قومی دراین کشورها نیز بوده یا در این فواصل وجود داشته و یا اینکه از بین رفته است. بنابراین در حال حاضر موسیقی عربی که موجودیت مستقل از موسیقی ایرانی و غرب داشتهباشد وجود ندارد.
در تحقیقاتی که پژوهشگران و موسیقی‌دانان انجام داده‌اند بارها به این تشابهاتاشاره شده و از آنجا که به جز در فواصل معدودی که بین موسیقی مقامی عربی و ایرانیاختلاف وجود دارد، تشابهات بین این دو موسیقی طبیعتاً بسیار زیاد است، در این مجالبه عنوان نمونه به یکی دو وجه تشابه اشاره می‌شود.
مقام راست و سه‌گاه که یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین مقام‌های موسیقی ملل شرقاست (بدون تغییر نام) هم در مقام‌های موسیقی عرب و هم در دستگاه‌های موسیقی ایرانیبه چشم می‌خورد. مقام عجم تقریباً منطبق بر دستگاه ماهور است و مقام حجاز شباهتبسیار زیادی به همایون دارد هم از حیث شباهت در فواصل و هم در نغمات وملودی‌ها.

معرفی مقامها

می‌گویند لحن خوش، کمال گفتار است. علمای فن قرائت به مرور زمان، متوجه شدند کهآیات قرآن با توجه به دوری و نزدیکی معنایشان، دارای وزن و آهنگ خاصی هستند.
(حتی در موسیقی ایرانی هم آهنگسازان مسلط و آشنا با توجه به شعر ملودی را دردستگاه خاص می‌سازند. در واقع به این ترتیب کوشش می‌کنند هم‌خوانی و هماهنگی کاملیمیان لحن شعر و ملودی ایجاد شود.)
بنابراین آنچه تا حدودی به برتری تلاوت قاریان عرب‌زبان نسبت به ایرانی‌ها منجرشده، استفاده قاریان عرب‌زبان و آشنا به موسیقی از مقام‌هایی است که با معانی آیاتهم‌خوانی و ارتباط داشته باشد. در قرائت قرآن هر دسته از الحان به خواندن آیات خاصیاختصاص دارد.


مقام "بیات"
که وسیع‌ترین مقام در قرائت قرآن است و گوشه‌هایبسیاری دارد قبل و بعد و حتی بین مقام‌های دیگر، قابل اجراست. معمولاً قرائت بااینمقام آغاز می‌شود و زمینه اجرای مقامات دیگر است. وقار، عظمت، بزرگی، تسلط و سنگینیرا القا می‌کند و آرامش همراه غم می‌آورد. این مقام برای اجرای دعاهای قرآنی،حکایات و اندرزها به کار می‌رود.

نمونه: بروج/ استاد غلوش
آل عمران، 171 به بعد،/ استاد مصطفی اسماعیل


مقام راست؛
اثر آن، برانگیختن حس مردانگی، جسارت و حرکت به سمت کشف حقیقت استو در آیاتی که داری تأکید و تحکم و امر است استفاده می‌شود. هرچند قابلیت تعمیم بهانوع حالات مفهومی را دارد.

نمونه: روم / استاد منشاوی
آیات ابتدای سوره شمس/ استاد عبدالباسط


مقام عجم و چهارگاه:
اثر این مقام‌ها، ایجاد شور و شوق جوانی است و در آیاتی بامضامین خدا، بهشت، توبه، معجزات پیامبران، دعا و درخواست و حرکت و مبارزه به کارمی‌رود.

نمونه: ضحی، 11ـ انشراح، 1/ استاد عبدالباسط


مقام نهاوند:
ماهیتی لطیف و منعطف از نظر لحنی دارد. نه خیلی خشن است و نه خیلیخفیف و بیشتر در بیان داستان‌های قرآنی به کار می‌رود.

نمونه: بقره، 250/ استاد مصطفی اسماعیل


مقام سه‌گاه:
برانگیزاننده حس محبت و عشق و سوز دل است و در آیاتی با مفاهیمعشق، وعده الهی، بشارت، مغفرت، صفات مؤمنان، پیروزی و اجابت دعا به کار می‌رود.

نمونه: فاطر، 14 و 15، استاد مصطفی اسماعیل


مقام صبا:
مجموعه‌ای از نغمات حزین است که گذشته از دست‌داده را به تصویر می‌کشدو ما را به خویشتن خویش دعوت می‌کند. در آیاتی با موضوع عبرت از حوادث گذشتگان،‌مقایسه عاقبت نیک مؤمنان و سرانجام بد گناهکاران، دعا و توبه و پشیمانی و ذکرنعمت‌ها و آیات الهی به کار می‌رود.

نمونه: قیامت، 14 و 15/ استاد عبدالباسط


مقام حجاز:
اثر آن، شور و شعف همراه با احساسات عالی و حزین و دعوت به یکپارچگیو اتحاد و آرزو برای سعادت بشر است. از این مقام، در آیاتی که مربوط به بشارت وانذار، نعمت‌های خداوند، تذکر و یادآوری، امر و توصیه، خلقت جهان هستی و موجوداتهستند، ‌استفاده می‌شود.

نمونه: حشر 21/ استاد عبدالباسط

[askari110]

با سلام ...آموزش نغمات ؛ به صورت فایل صوتی را می توانید در 8 جلسه فراگیرید...این فایل در نگارخانه انجمن علوم قرآن موجود است .به لینک زیر مراجعه کنید....موفق باشید

http://www.askquran.ir/showthread.php?t=7185

[mhbm88]

محض اطلاع دوستانی که کمی بادستگاه های موسیقی فارسی آشنایی دارند باید بگم همون طور که کمیل گفت دستگاه های عرب بر پایه ی دستگاه های فارسی بنا شدن.

به عبارت دیگه دستگاه های عرب زیر مجموعه ی دستگاه های فارسی هست که با ذکر چند مثال شباهت های اون ها رو بیان می کنم.

1- همه ی دوستانی که با موسیقی اصیل آشنایی دارن به احتمال زیاد آهنگ خواننده ی قدیمی "بنان" رو شنیدن (نوبهار دلنشین. . . ) این قطعه در مایه ی بیات اصفهان هست.
خب دوستان من تلاوت معروف استاد مصطفی اسماعیل رو در سوره بقره شنیدن تا به اون جایی میرسه که (و لما برزو لجالوت و جنوده قالوا) این جا قرار "نهاوند" هست. شباهت زیاد این موید همین مطلبی هست که کمیل عزیز گفت.


فعلا

یــــــا علــــی

[ابن عربی]

دوست عزیز!!!
اگر چه تا حدود زیادی نظر شما مورد تایید است ، ولی البته تاثیر موسیقایی سایر ملل مختلف نظیر یونانیها - ترکها ( خصوصا در زمان استیلای امپراطوری عثمانی بر مصر ) - برخی نغمات و ملودیهای موسیقی اسپانیایی ، که در فرهنگ موسیقی عربی تحت عنوان موشحات اندلسی از آن نام می برند ( و حاصل تبادل فرهنگی مسلمانان با اسپانیا در زمان سلطه مسلمین بر اندلس بوده) و حتی موسیقی هندی را نباید در تکون و شکل گیری موسیقی عربی ( که خاستگاه موسیقی تلاوت می باشد)، نادیده گرفت.
چنانچه بعضی بعنوان مثال خاستگاه مقام نهاوند یا نهوند را هندوستان می دانند ، نه ایران .
استاد شاه میوه هم در کتاب نفیس " پژوهشی در جلوه های موسیقایی هنر تلاوت" متذکر این واقعیت شده اند.
با تشکر

[montazer1359]

محض اطلاع دوستانی که کمی بادستگاه های موسیقی فارسی آشنایی دارند باید بگم همون طور که کمیل گفت دستگاه های عرب بر پایه ی دستگاه های فارسی بنا شدن.

به عبارت دیگه دستگاه های عرب زیر مجموعه ی دستگاه های فارسی هست که با ذکر چند مثال شباهت های اون ها رو بیان می کنم.

1- همه ی دوستانی که با موسیقی اصیل آشنایی دارن به احتمال زیاد آهنگ خواننده ی قدیمی "بنان" رو شنیدن (نوبهار دلنشین. . . ) این قطعه در مایه ی بیات اصفهان هست.
خب دوستان من تلاوت معروف استاد مصطفی اسماعیل رو در سوره بقره شنیدن تا به اون جایی میرسه که (و لما برزو لجالوت و جنوده قالوا) این جا قرار "نهاوند" هست. شباهت زیاد این موید همین مطلبی هست که کمیل عزیز گفت.


فعلا

یــــــا علــــی

سلام میشه برای من روشن کنید که از کی این قرائت ها شروع شده البته با ادرس و اینکه آیا میشه گفت این کار ایرانی هاست که بعد از مسلمون شدن این کارو کردند.

[صدیقین]

سلام به دوستان عزیز کانون،

بنده در لینک زیر مطالبی درباره «دستگاههای قرآنی؛ آشنایی کلی با نغمه ها و مقامات» عرض کرده ام که متناسب با این بحث است و مطالعه آن خالی از فایده نیست:

http://www.askquran.ir/thread5.html

[کیمیای محبت]

نمونه ای زیبا از مقام چارگاه با صدای ملکوتی استاد شحات محمد انور

[کیمیای محبت]

نمونه ای زیبا از اجرای مقام صبا توسط استاد محمد بسیونی

[کیمیای محبت]

2 فراز زیبا از مقام عجم توسط استاد عبدالوهاب طنطاوی