تنبیه؟!

[منیر87]

بسم الله الرحمن الرحیم

آيا تنبيه يك روش تربيتى است؟

كارايى آن در چه‏ سطحى است؟
شرايط استفاده ازآن چيست؟
چه كسانى‏ اجازه اعمال آن را دارند؟
اسلام در اين زمينه چه‏مى‏گويد؟
روانشناسان و مربيان تربيتى چه مى‏گويند؟
اين هاو پرسش هايى از اين دست، پرسش هايى است كه در محافل‏تربيتى زياد مطرح است.
چنين مشهور و معروف شده كه‏تنبيه از نظرروانشناسان، به دليل اثرات منفى كه از خودبرجاى مى‏گذارد مطرود و ممنوع است و بايداز آن ‏اجتناب كرد. اما بيشتر دانشمندان و علماى اسلامى تنبيه را از نظر اسلام جايزدانسته و براى آن شرايط و حدودى را تعيين مى‏كنند.

[Hakim]

يكى از مباحث مورد اختلاف در نظام تعليم و تربيت دنياى معاصر، مسأله «تنبيه » است كه نظريات افراطى و تفريطى درباره آن مطرح شده است . عده اى به طور كلى با تنبيه موافق نيستند; در مقابل عده اى تنبيه را لازمه رشد و بالندگى و ضامن بقاى نظام اجتماعى مى دانند و بر وجود آن پاى مى فشرند. ، اسلام در سيستم تربيتى خود، راهى ميانه و معتدل را ارائه داده و اصل تنبيه را به عنوان آخرين روش تربيتى ، پذيرفته است .
وجود جهنم و عذاب اخروى مجرمان ، در آيات قرآنى ، دليل روشنى بر قبول اصل تنبيه از سوى اسلام است .
البته اسلام ، با پذيرش اصل تنبيه ، آن را متناسب با مجرم و نوع جرم ، به صورت منطقى و تعديل شده ، تعريف كرده است ; براى مثال ، اسلام به تكليف در كنار مطرح ساختن تنبيه ، اهميت ويژه اى داده و بسيارى از تنبيه ها را از كودكان و كسانى كه به سن بلوغ نرسيده اند، برداشته است .
يادآور مى شويم كه در بسيارى موارد، در زندگى اجتماعى ، قبل از تنبيه بدنى ، تنبيه اخلاقى مطرح است چرا كه تنبيه بدنى آخرين راه و روش تربيتى است . در تنبيه اخلاقى مراحلى وجود دارد كه به صورت مختصر و فشرده ، عبارت است از: تذكر غير مستقيم ، تذكر و نصيحت ، ملامت و سرزنش ، محروم نمودن قهر كردن ، اخطار و... .
قرآن در كنار مطرح ساختن «تنبيه »، اصل هاى مهم اخلاقى ديگرى را كه در صورت اجراى صحيح ، ضرورت و زمينه تنبيه را از بين مى برد، بيان داشته و بر آن ها تأكيد كرده است . اصل هايى چون عفو، گذشت ، صبر، بردبارى ، فروخوردن خشم ، احسان ، محبت و... مانند آيه 134 آل عمران

[The Praises to God]

در مورد تنبيه در اسلام بحث هاى مختصرى‏از سوى برخى از دانشگاهيان صورت گرفته است كه‏ معمولا به ذكر نظرات و فتواى برخى از فقها اكتفا نموده وتفحص كمترى در روايت‏ شده است.

از سوى ديگر فقهاى اسلامى نيز معمولا به بيان حكم فقهى مساله اكتفا كرده و به جنبه‏هاى تربيتى و اخلاقى مساله و كم و كيف‏ تنبيه در روايات كمتر وارد شده‏اند.
از آنجايى كه روشن‏ شدن اين بحث،بويژه از نظر اسلام، در محافل تربيتى ازاهميت‏خاصى برخوردار است ‏برآنيم تا دررواياتى كه دراين زمينه وارد شده است جست‌وجوى بيشترى نموده و به ‏سؤالات بالا ازمنظر اسلام پاسخ گوئيم.

در پايان نيزاشاره‏اى به نظر برخى از روانشناسان و مربيان تربيتى ‏خواهيم داشت تا نشان دهيم كه نظر روانشناسان و مربيان‏تربيتى چه مقدار با نظر اسلام هماهنگ است.

[The Praises to God]

تنبيه در لغت ‏به معناى آگاهانيدن، بيدار كردن، واقف‏ گردانيدن به چيزى و آگاه و هوشيار كردن آمده است. (1) ودر اصطلاح به عملى گفته مى‏شود كه لازمه آن آگاه وهوشيار كردن باشد و دست كم به سه معنا بكار رفته است :

1. حذف پاسخ مثبت از ارگانيسم و يا اضافه كردن ‏پاسخ منفى به آن . از نظر اسكينر تنبيه به اين معنا بكار رفته‏است . وى مى‏گويد: «تنبيه زمانى رخ مى‏دهد كه پاسخ‏ مثبتى را از موقعيت‏ حذف و يا چيزى منفى به آن‏ بيافزاييم. به زبان متداول مى‏توان گفت تنبيه دور ساختن ‏چيزى از ارگانيسم است كه خواستار آن است‏يا دادن‏ چيزى است ‏به او كه طالب آن نيست. » (2)
جان ايانز و همكاران نيز مى‏گويند: «تنبيه عبارت است‏از ارائه محرك ناخوشايند يا حذف تقويت مثبت‏ بلافاصله‏ بعد از انجام يك رفتار.» (3)
تنبيه به اين معنا را تنبيه به معناى عام مى‏ گوييم.

[The Praises to God]

2. ارائه پاسخ منفى به ارگانيسم. دكتر سيف مى ‏گويد:«تنبيه عبارتست از ارائهيك محرك آزارنده يا تنبيه كننده(تقويت كننده منفى) به دنبال يك رفتار نا مطلوببراى‏كاهش دادن احتمال آن رفتار. براى مثال اگر بعد از انجام‏ رفتارى نامطلوب از سوى كودك مثلا گفتن يك حرف‏زشت‏با ارائه يك محرك آزارنده مثل سيلى زدن به او خواسته باشيم كه احتمال بروز رفتار نامطلوب را در اوكاهش دهيم او را تنبيه كرده‏ايم.» (4)
تنبيه به اين معنا را تنبيه‏ به معناى خاص مى‏گوييم.

[The Praises to God]

3. تنبيه بدنى يا كتك زدن. گاهى مراد از تنبيه، به ‏همين معناست كه ما آن را تنبيه به معناى اخص مى‏گوييم.

روشن است كه بر طبق معناى اول - معناى عام - تنبيه ، طيف وسيعى را در برمى‏ گيرد كه عبارتست از تغافل ، بى اعتنايى، تهديد، تحقير، سرزنش، تمسخر، محروم سازى،جريمه، جبران، تغيير چهره، روى ‏برگرداندن و تنبيه بدنى . اما بر طبق معناى دوم- معناى‏ خاص - تنبيه ديگر شامل تغافل، بى اعتنايى محروم ‏سازى و به عبارت ديگر حذف تقويت مثبت نمى‏شود.

آنچه از ميان اين معانى سه گانه تنبيه مورد ترديد وبحث واقع شده است قسم سوم يا تنبيه به معناى اخص‏است، گرچه برخى از مصاديق تنبيه به‏معناى دوم - خاص - نظيرتهديد، تحقير، سرزنش و تمسخر نيز كما بيش موردرد و انكار واقع شده است. بنابراين،ما بيشترين كوشش‏خود را بر اين مصروف مى‏داريم كه ببينيم روايات ‏معصومين «عليهم السلام‏» درباره تنبيه بدنى كودك چه‏مى‏گويند. انحصار بحث‏به تنبيه كودك نيز به دليل اهميت‏ تربيتى آن در اين دوران مى‏باشد.

[The Praises to God]

تنبيه كودك در روايات

قبل از ورود به بحث روايات تذكر اين نكته اهميت داردكه قطع نظر از روايات، تنبيه كودك جايز نيست چون‏ خداى تعالى انسان را آزاد آفريده است و كسى را برديگرى تسلط نيست مگر آنكه او اجازه كند بعلاوه تنبيه وزدن ديگرى ايذاء، اذيت و ظلم به اوست و اين اعمال درشرع نهى شده است‏به طورى كه برخىروايات آن راحرب با خدا و كفر مى‏دانند.

ابن ابى عمير از معاويه نقل‏مى‏كند كه از امام صادق(ع) درباره قول خداى سبحان «ومن يرد فيه بالحاد» سؤال كردم امام فرمود:
«هر ظلمى الحاد است و زدن خادمى كه گناه نكرده‏ است از اين الحاد است.» (5)

بنابراين اگر نتوانيم از روايات باب تنبيه جواز آن رااستفاده كنيم اصل عدم جواز بجاى خود باقى است.همينطور در مواردى كه شك در جواز داريم بايد به اصل‏عدم جواز تمسك كرد. در مورد تنبيه كودك، روايات‏متعددى از پيامبر(ص) و ائمه معصومين(ع) وارد شده‏است كه از مجموع آنها مى‏ توان استفاده كرد كه اصل تنبيه‏ كودك به منظور تربيت و تاديب او جايز است.

[The Praises to God]

از اين‏ روست كه تقريبا تمام فقهاء به جواز تنبيه كودك فتوا داده‏اند. اما در كم و كيف آن و اينكه چه كسى چنين‏ اجازه‏اى را دارد اختلاف كرده‏اند. در اينجا نظر برخى ازفقهاء را به اختصار ذكر مى‏ كنيم:
همراه ما باشید

[قضاوت]

از اين‏ روست كه تقريبا تمام فقهاء به جواز تنبيه كودك فتوا داده‏اند. اما در كم و كيف آن و اينكه چه كسى چنين‏ اجازه‏اى را دارد اختلاف كرده‏اند. در اينجا نظر برخى ازفقهاء را به اختصار ذكر مى‏ كنيم:

سلام و درود

وقتی حکم فقها در موسسات دولتی (آموزش و پرورش) اجرا نمیشه . انتظار دارید مردم اجراش کنند.

دولت چرا اجرا نمیکنه ؟ چرا به اموزش پرورش دستور نمیده که به فتوای مراجع عمل کنه.

آخه پس کی قوانین اسلامی در جمهوری اسلامی می خواد اجرا بشه؟

یا علی

[The Praises to God]

وقتی حکم فقها در موسسات دولتی (آموزش و پرورش) اجرا نمیشه . انتظار دارید مردم اجراش کنند.

سلام عرض می کنم خدمتتون
عمل به دستورات هم فردی باید باشه همه اجتماعی
دلیل نمیشه که وقتی جایی حکمی رو اجرا نمی کنه ما هم بخوایم از عمل به اون سر باز بزنیم
اینکه میگید در آموزش و پرورش اجرا نمیشه میشه مثال بزنید؟