فهرستی از عوامل خانوادگی موثر بر دینداری

[khoshnazar]

به نام خدا

1- اخلاق و رفتار والدین بخصوص پدر

2- وظیفه شناسی والدین

3- نظم و انضباط والدین

4- مسؤولیت پذیری و تلاشگری و همت داشتن یعنی دوری از تنبلی

5- محبت و ابراز آن نسبت به همه اعضای خانواده

6- حلم و بزرگواری و بزرگمنشی خصوصاً در پدر

7- توجه به خواسته های یکدیگر، درک یکدیگر و تلاش برای رفع نیازهای واقعی یکدیگر

8- محوریت خدا و محبت و خواست و فرمان او در خانواده

9- رعایت تقوی و مراقبت های دینی در خانواده

10- پرهیز از منطق خشک در اختلافات و کمک گرفتن از احساسات و عواطف برای حل اختلاف

11- عمل به احکام، توجه به قرآن و دعا و مطالعه کتب مذهبی توس والدین
...

[╫❀نیایش❀╫]

تدريج

يکی از مهم‏ترين اصول در تربيت دينی، اصل تدريج است. در جهان هستی هر پديده و رويداد دارای ضابطه و قانونی است. هر چيزی ظرفيت و اندازه‏ای خاص دارد. پرورش ابعاد روحانی انسان هم از ضابطه و قانون تدريج و تکامل پيروی می‏کند. سنت تدريج در حوزه تربيت دينی يک اصل است. پرورش دينی بايد با برنامه‏ريزی زمانبندی شده متوازن، همراه با تربيت بدن و به پيروی از عقل، مبتنی بر شناخت نيازها، علايق و قابليت‏ها انجام گيرد.
آموزه‏های پيامبر اکرم(ص) در تربيت دينی اين اصل را خاطرنشان می‏سازد که پرورش بايد در چرخه‏ها و دوره‏های رشد: ـ «رشد بدنی، ذهنی و عقلی» ـ و براساس يک سير منظم صورت گيرد.
بر اين اساس، پيامبر(ص) دوره‏های تربيتی را به سه دوره: سيادت، اطاعت و وزارت تقسيم می‏کند و برای هر کدام با توجه به نيازهای آن دوره دستور عمل‏های خاص بيان می‏کند.
عدم توجه به اصل تدريج، مربيان را با مشکلات زيادی روبه‏رو می‏گرداند؛ زيرا اگر کودک به يکباره بدون آمادگی تدريجی، در همان روز مقرر که مکلف می‏گردد، با انبوهی از تکاليف روبه‏رو شود و خود را ملزم به رعايت همه آنها بداند، قطعا شانه خالی می‏کند و از عهده اين همه وظيفه و مهم برنمی‏آيد. اگر هم بپذيرد، تکليف (که يک شرافت ارزشمند می‏باشد) برای او خاطره‏ای شيرين و به يادماندنی نخواهد بود. مثل اينکه شخصی را بدون هيچ آمادگی به درون حوض آب سرد پرتاب و دچار شوک کنيم، در حالی که اگر آرام آرام بدن خود را داخل آب می‏کرد، برای او هيچ مشکلی پيش نمی‏آمد.
کودکی که هيچ انسی با نماز نداشته، يک دفعه مکلف می‏شود که شبانه‏روز هفده رکعت نماز بخواند و يا دختر خانمی که هيچ گونه پايبندی، گرچه اندک به پوشش نداشته، الان مجبور می‏گردد حجاب را به طور کامل رعايت کند نمايد! طبيعی است که دچار وحشت می‏شود.
در بيان اهميت اصل تدريج، ذکر روايتی از حضرت مناسب است. ايشان می‏فرمايند:
والدين وظيفه دارند برای تربيت دينی فرزند، در سه سالگی کلمه توحيد «لا اله الا اللّه‏» را به طفل بياموزند و در چهار سالگی «محمد رسول اللّه‏» را به او ياد بدهند و در پنج سالگی رويش را به قبله کنند و به او بگويند که سر به سجده گزارد. در شش سالگی کامل رکوع و سجده صحيح را به او بياموزند و در هفت سالگی به طفل بگويند دست و صورت را بشوی و نماز بگزار!
در روايتی ديگر آمده است: «کودکان خود را در هفت سالگی وادار کنيد نماز بگزارند»

[╫❀نیایش❀╫]

5- محبت و ابراز آن نسبت به همه اعضای خانواده

اصل احترام

انسان‏ها از نظر روانی، به احترام نياز دارند و غالبا به افراد و پديده‏هايی توجه می‏کنند که نياز آنها را تأمين نمايد، بدين جهت يکی از اصول اساسی در تربيت دينی، توجه به «اصل احترام» است.
بدون احترام و گراميداشت شخصيت کودک، توفيق چندانی در تربيت دينی نخواهد بود. به خاطر اهميت اين اصل، رسول اعظم(ص) به عنوان والاترين الگوی تربيتی و بزرگ‏ترين مربی انسان‏ها، اهتمام خاصی نسبت به گراميداشت و احترام به کودکان داشتند. در برخورد با امام حسن و امام حسين عليهماالسلام توجه به اين اصل را در سيره تربيتی حضرت رسول(ص) به خوبی می‏بينيم. نقل می‏کنند:
رسول اکرم نشسته بودند، حسن و حسين عليهماالسلام وارد شدند، حضرت به احترام آنها از جای برخاست و به انتظار ايستاد. کودکان آرام می‏آمدند، لحظاتی طول کشيد، از اين‏رو رسول اکرم(ص) خود به طرف کودکان پيش رفتند و از آنان استقبال کردند، بغل باز کردند و هر دو را در آغوش گرفتند.
رسول اکرم(ص) برای امام حسن و امام حسين احترام ويژه‏ای قائل بودند و با عنايت خاص برخورد می‏کردند، مَنِش و روش برخورد ايشان با کودکان ديگر نيز نشان از احترام به آنان داشت. سيره‏نويسان گزارش داده‏اند: هر وقت که رسول اکرم(ص) از سفری برمی‏گشت، در راه با کودکان برخورد می‏کرد و به احترام آنها می‏ايستاد، سپس امر می‏فرمود که کودکان را از زمين بلند کرده و به حضرت دهند. رسول(ص) بعضی را در بغل می‏گرفتند و به اصحاب امر می‏فرمود کودکان را بغل بگيريد. اطفال از اين برخورد محبت‏آميز، بی‏اندازه خوشحال می‏شدند و اين خاطرات شيرين را هرگز فراموش نمی‏کردند. همين شيوه و روش را پيامبر(ص) به والدين توصيه می‏کرد و می‏فرمود:
«به فرزندان خود احترام بگذاريد و با آداب و روش پسنديده با آنها برخورد کنيد.»
احترام به کودکان در سيره رسول اعظم(ص) اهميت داشت و گاهی اتفاق می‏افتاد حضرت جهت رعايت حال کودکان، نماز خود را به سرعت پايان می‏داد. امام صادق(ع) نقل می‏کند که رسول اکرم(ص) نماز ظهر را با مردم به جماعت گزارد و دو رکعت آخر را به سرعت و با حذف مستحبات خواند. پس از نماز مردم گفتند: يا رسول اللّه‏! آيا در نماز پيشامدی شد، حضرت فرمود: مگر صدای گريه کودک را نشنيديد؟

[╫❀نیایش❀╫]

اصل اعتدال

يکی ديگر از اصول تربيت اسلامی اصل اعتدال است. با توجه به ظرفيت‏های مختلف انسان‏ها، اين اصل در تربيت دينی ضرورت جدی پيدا می‏کند.
اعتدال است که انسان را به صراط مستقيم هدايت می‏کند. سيره رسول اعظم(ص) در دعوت مردم به دين و دينداری، براساس اعتدال و ميانه‏روی بود. امير مؤمنان(ع) فرمود: «سيره حضرت در زندگی اعتدال بود» و به صورت مؤکد امت را به اعتدال دعوت می‏فرمود:
«من و پرهيزکاران امتم از تن دادن به کارهای تحميلی (که آميخته به رفتار ساختگی و مايه ناراحتی و مشقت است) منزه و پيراسته هستيم.»
مربی خردورز با بهره‏گيری از شيوه‏های خردمندانه، توجه به اصل اعتدال را در تربيت دينی هميشه مورد توجه قرار می‏دهد. عدم توجه به اين اصل مهم و اساسی، همچون آفتی است بر سرزمين وجود تربيت‏شونده که ريشه دين و دينداری و ايمان فطری او را می‏خشکاند. برون‏رفت از مسير اعتدال در تربيت دينی بسيار آسيب‏زا است، از اين‏رو در نظام تربيتی اسلام، توجه به اصل اعتدال هميشه مورد نظر بزرگان دينی قرار داشته، رمز موفقيت رسول اعظم(ص) در دعوت فراگير و گسترده مردم، توجه به اين اصل بوده است.

[╫❀نیایش❀╫]

خانواده

مهم‏ترين عامل در تربيت دينی، خانواده است. در خانواده، ساختار و چارچوب دينی فرزندان شکل می‏گيرد. روايت معروف پيامبر اکرم(ص) بيانگر نقش خانواده در شکل‏دهی به شخصيت دينی فرزندان دارد:
«همه فرزندان براساس فطرت پاک الهی متولد می‏شوند و تربيت خانواده است که فرزند را يهودی يا نصرانی می‏گرداند.»
هر چه خانواده نسبت به مسائل دينی مقيدتر باشند، محصول و برايند تربيتی آنان هم از پای‏بندی بيشتری برخوردار می‏باشند. ارزش‏های دينی از طريق خانواده به فرزندان منتقل می‏شود. مهاجمان فرهنگی در ارزيابی‏های خود به اين نتيجه رسيده‏اند که اگر قرار است جامعه را از نظر فرهنگی استحاله و دگرگون کنند، بايد خانواده را به نابودی بکشانند. «الوين تافلر» در کتاب «موج سوم» می‏گويد: «برای گسترش فرهنگ غرب بايد احساس گناه در مقابل کارهای ناپسند را در بين نوجوانان از بين برد و برای موفقيت در اين مسئله بايد خانواده‏ها را به نابودی کشاند.»
والدين از زمان انتخاب همسر، اولين گام را برای تربيت دينی فرزندان برمی‏دارند، چرا که پدر و مادر اولين عاملان تربيتی کودک هستند. والدين از زمان انتخاب همسر، اقدام به پايه‏ريزی شخصيت دينی و مذهبی فرزندان‏شان می‏کنند. اگر به حلال و حرام الهی پای‏بند و افراد دينداری باشند، می‏توانند فرزندان صالح و شايسته را تربيت کنند. رسول اکرم(ص) به اين مهم اشاره دارند و می‏فرمايد:
«ببينيد نطفه خود را در چه محلی مستقر می‏کنيد (و از قانون وراثت غافل مباشيد! توجه کنيد زمينه پاکی باشد تا فرزندان شما وارث صفات ناپسند نباشند).»
طبق روايات متعددی که در اين زمينه وارد شده است، فرزندان شريف را بايد در خاندان ريشه‏دار جستجو کرد. وراثت يکی از عوامل مهم تربيتی است که در دين هم مورد توجه قرار گرفته و بدان سفارش شده است. با خاندانی پيوند زناشويی ببنديد که با فضيلت و دارای ريشه و اصيل باشند. رسول گرامی اسلام(ص) در باره انتخاب همسر فرمود:
«بپرهيز از «خضراء الدمن»! عرض شد: خضراء الدمن چيست؟ فرمود: زن زيبايی که از خاندان بد و پليد به وجود آمده است.»
نتايج تحقيقات بيان می‏دارد والدينی که از زمان انتخاب همسر توجه به تربيت دينی فرزندان خود داشته و سعی کرده‏اند همسری را برگزينند که در آينده بتواند مربی خوب در تربيت دينی باشد و در همسرگزينی توجه به ملاک‏ها و معيارهای دينی داشته‏اند، نيز در مرحله انعقاد نطفه، دوران بارداری، دوران شيردهی و بقيه مراحل ديگر سعی کرده‏اند فرزندان خود را براساس آموزه‏های دينی تربيت کنند، محصول و بازدهی تربيتی اينها مصون از هر گونه آسيب در جامعه می‏باشند و کمترين تأثيرپذيری را از محيط اطراف دارند و کمتر مورد تهاجم فرهنگی قرار می‏گيرند.
توجه والدين آنها به امر تربيت دينی و اهتمام آنها در عمل به دستورهای تربيتی از آغاز تا انتها موجب ثبات و پايداری در دينداری گرديده، نه تنها تحت تأثير تهاجمات فرهنگی قرار نمی‏گيرند، بلکه در جامعه نقش رهبری دينی را پايدار و ابقا می‏کنند و سعی می‏نمايند که ديگران را هم از آسيب‏های فرهنگی حفظ نمايند.
آن قدر عامل ريشه خانوادگی ارزش دارد که در عهدنامه امير مؤمنان(ع) به مالک اشتر تصريح شده، به فرماندار مصر دستور می‏دهد: لازم است در حوزه اداری، همبستگی و پيوست تو با مردم مؤدب و بافضيلت باشد؛ مردمی که در خاندان‏های شريف به وجود آمده، با حُسن سابقه و نيکنامی زندگی کرده‏اند؛ کسانی که دارای رشادت، شجاعت، علم و سخاوت باشند. چنين مردمی کانون گرم و شاخه شجره نيکی و فضيلت هستند.
در باره انتخاب کارمند اداری می‏فرمايد: مردان باتجربه و پاکدامنی که از خانواده شريف‏اند، انتخاب کن، زيرا اخلاقی کريم‏تر و روشی پسنديده‏تر دارند.
از مجموع مقدماتی که مطرح شد، اين نتيجه به دست می‏آيد که صفات ظاهری و معنوی پدر و مادر و نياکان و دهها عامل گوناگون وراثت می‏تواند در شخصيت فرزندان تأثير مفيد يا زيانبار داشته باشد. اگر همه آن عوامل خوب و پسنديده باشد، فرزند در شکم مادر خوشبخت و سعادتمند است اما اگر همه عوامل بد و پليد باشد، فرزند در شکم مادر شقی و بدبخت است. بدين جهت پيامبر(ص) می‏فرمايد:
«بدبخت کسی است که در زهدان مادر گرفتار شقاوت شود و خوشبخت کسی است که در شکم مادر سعادتمند باشد.»

[╫❀نیایش❀╫]

محيط



از جمله عوامل تأثيرگذار در تربيت انسان، عوامل محيطی (اعم از انسانی و غير انسانی) است. بهترين عامل انسانی خانواده است که بحث آن گذشت. عوامل غير انسانی چون وسايل ارتباط جمعی، مجلات، روزنامه‏ها و حتی محيط جغرافيايی در ساختار روحی و روانی انسان تأثير شگرفی دارد. پيامبر اعظم(ص) در اين باره می‏فرمايد:
«آدمی تحت تأثير رفيق است و از سيره و روش او پيروی می‏کند. هر يک از شما بايد در انتخاب دوست دقت کند و ببيند با چه کسی طرح رفاقت و دوستی می‏ريزد.»
علاوه بر دوستان، عنصر قدرتمند ديگری مثل گروههای اجتماعی در عصر حاضر، از جمله عوامل بسيار مهم و فراگير تأثيرگذار در تربيت انسان است.
عضويت در گروههای اجتماعی با توجه به اهداف و فعاليت‏های آنها می‏تواند در سرنوشت انسان مؤثر باشد. ميزان پای‏بندی به ارزش‏ها توسط گروههايی که آدمی در آنها عضويت دارد، در ميزان دينداری فرد می‏تواند تأثير ايجاد نمايد. از اين‏رو برای تربيت دينی فرزندان به اين عوامل انسانی مهم تربيتی بايد توجه گردد، چرا که انسان در حد غير قابل تصوری تحت تأثير دوستان و محيط پيرامون خود می‏باشد.
از جمله عوامل غير انسانی مؤثر در تربيت دينی کودکان، وسايل ارتباطی است، به ويژه در جامعه کنونی که وسايل ارتباطی چون تلويزيون، به عنوان عضو اصلی خانه قلمداد می‏گردد و بيشترين وقت افراد صرف اين وسيله می‏شود.
اطلاعاتی را که کودکان از طريق وسايل ارتباط جمعی به دست می‏آورند، در اعتقادات، شخصيت، ارزش‏ها و باورهای آنان تأثيرگذار است. نکته قابل توجه در باره تلويزيون، کامپيوتر و ابزار الکترونيکی ديگر اين است که ارتباط با آنها غالبا يک‏سويه است و به کودکان اجازه ارزيابی و تفکر انتقادی نمی‏دهد. از اين‏رو خيلی سريع اعتقادات فرد تحت تأثير قرار می‏گيرد. به قول «پستمن» (1969) وقتی تلويزيون يا راديو را روشن می‏کنيد، ارتباط يک‏طرفه‏ای را برقرار می‏کند که اطلاعات را به مغز شما سرازير می‏کند، بدون آنکه منتظر پاسخ يا واکنش شما باشد، از اين‏رو لازم است پدر و مادر برای حفظ بنيان‏های اعتقادی فرزندان خود، تفکر انتقادی در مورد رسانه‏های جمعی و ارزيابی نقادانه را به کودکان و نوجوانان ياد بدهند، تا با نگاه موشکافانه از ميزان تأثيرپذيری آنان کاسته شود.
از جمله عوامل ديگری که انسان را تحت تأثير قرار می‏دهد، محيط جغرافيايی و آموزه‏های برخاسته از آن است. از اين‏رو در آموزه‏های دينی ما به اثرات محيط جغرافيايی در اخلاق انسان توجه شده است، و به همين دليل آموزه‏های دين، توجه آدمی را به برخی ويژگی‏های جغرافيايی و فرهنگیِ محل زندگی جلب کرده است.

[╫❀نیایش❀╫]

چگونگی آموزه های دینی در كودكان و نوجوانان

اهمیت شناخت و رعایت مسائل دینی و باید و نبایدهای آن، هم‌چون ضرورت واكسینه كردن جامعه
در برابر بیماری هاست.





اگر به پزشكی مراجعه كنیم و برای ما دارویی تجویز كند، نوبت بعد كه به او مراجعه كنیم، خواهد پرسید : آیا داروی قبلی را مصرف كرده اید؟ اگر متوجه شود كه داروی او را مصرف نكرده ایم ناراحت می شود. چون می‌داند علّت ماندگاری بیماری ما، نخوردن آن داروهاست. توصیه‌هایی كه در مسائل اخلاقی و تربیتی وجود دارد، همان نسخه‌های زندگی است.

از همین رو یكی از دلایل لذّت نبردن از زندگی، عدم پای‌بندی به مسائل دینی و معنوی و در یك كلام، اخلاقی است. هر كدام از دستورالعمل‌های دینی پیام خاص دارد و برای پیش‌گیری و درمان بیماری‌های روحی بیان شده است. در واقع آیات و احادیث، فرمول‌های زندگی هستند.

باید توجه داشت كه اعمال و رفتار والدین در شكل‌گیری شخصیت دینی فرزندان بسیار مؤثر است. و این كه دین تنها آگاهی و شناخت نیست، بلكه مجموعه باورهایی است كه باید به آداب، اخلاق و عبادات داشته باشیم كه علاوه بر شناخت، می‌بایست جنبه اطاعت و عمل نیز پیدا كند.
بنابراین برخلاف تصور برخی- دین تنها به مسائل عبادی صرف مانند نماز و روزه خلاصه نمی‌شود. نوع نگاه والدین به دین بسیار مهم است. نتیجه عدم باورهای دینی، بروز رفتارهای خلاف دین از سوی بزرگ‌ترها و به دنبال آن فرزندان خواهد بود.

پای‌بندی والدین به اخلاقیات- البته در عمل و نه فقط در گفتار مهم‌ترین كانال انتقال این‌گونه مفاهیم ارزشمند به نسل آینده است. ناگفته پیداست كه بهره‌مندی از چاشنی‌هایی هم‌چون هدیه، مسافرت، تفریح و . . . . مقاومت روانی كودكان و نوجوانان را در پذیرفتن این آداب اخلاقی و رفتاری به حداقل می‌رساند.


یكی از دلایل لذّت نبردن از زندگی، عدم پای‌بندی به مسائل دینی و معنوی و در یك كلام، اخلاقی است. هر كدام از دستورالعمل‌های دینی پیام خاص دارد و برای پیش‌گیری و درمان بیماری‌های روحی بیان شده است


چنان‌چه بیان كردیم مهم‌ترین عامل تداوم و ماندگاری روحیه دین‌داری نوجوانان و جوانان خود والدین هستند. اگر كودك، انجام امور دینی را به طور مرتب و مستمر در خانه شاهد باشد، در سنین بالاتر برای اجرای آن‌ها مسائل كم‌تری خواهد داشت.

از رسول خدا نقل است كه فرمود : «خداوند رحمت كند كسی را كه در نیكی و نیكوكاری به فرزند خویش كمك كند. راوی پرسید چگونه؟ حضرت فرمود : آن چه را كه كودك در قوه و قدرت داشته و انجام داده است از او قبول كند، او را به گناه و طغیان وادار نكند، به او دروغ نگوید و در برابر او مرتكب اعمال احمقانه نشود.»

پس باید پذیرفت كه اگر مشكلی در ضعف باورها و اعتقادات والدین باشد انتقال مفاهیم دینی به فرزندان و نزدیكان موفقیت آمیز نخواهد بود .

زهرا یوسفی مصری
بخش خانواده ایرانی تبیان