موضوع: ╫►♥◄╫ پرورش عملی خلاقیت در کودکان ╫►♥◄╫

چکیده



خلاقیت، کسب کردنی نیست، بلکه تقویت کردنی است! اگر شخصی ذاتاً خلاق است می‌توان آن را خلاق نامید؛ نمی‌توان به شخصی که خلاق نیست، خلاقیت داد، بلکه خلاقیت فقط و فقط، پرورش یافتنی است. به زبانی دیگر یعنی، خلاقیت اگر وجود دارد می‌توان آن را پرورش داد ولی اگر وجود نداشته باشد نمی‌توان آن را به وجود آورد. حال که مشخص شد مسئله مورد بررسی ما فقط در مورد پرورش خلاقیت است، ما در این مقاله، سبک و سیاق پرورش اصولی خلاقیت را در مباحثی به قرار زیر برای خوانندگان عزیز ارائه می‌کنیم: اینکه چه چیز خلاقیت نیست، چیستی خلاقیت، خلاقیت در آیات و روایات، تشخیص خلاقیت، سنجش خلاقیت، ایده پردازی، سرکوبی خلاقیت، سؤالات ایده برانگیز، راه‌کارهایی عملی جهت خلاقیت افزایی و...

مقدمه


خلاقیت یک محصول نیست، هر چند که حاصل آن در شنیدن، لمس کردن یا دیدن، مشهود است. خلاقیت، در حقیقت، فرایند تفکر و عمل است؛ روشی خاص برای زندگی است. متفکرین خلاق، واگرا هستند. آن‌ها می‌دانند که برای حل یک مسئله بیش از یک راه است. آن‌ها می‌دانند که برای یک پرسش، بیش از یک پاسخ، درست است. وقتی هم که به مانعی برمی‌خورند به دنبال راه‌هایی دیگر می‌گردند. متفکرین خلاق، از بازی با یک فکر لذّت می‌برند و هراسی از آزمودن آن ندارند.

وقتی خلاقیت را این‌گونه ببینیم به اهمیت آن در آموزش کودکان پی می‌بریم. تفکر خلاق به کودکان در مدرسه کمک می‌کند؛ به آن‌ها وقتی بزرگ می‌شوند و شغلی پیدا و با دیگران کار می‌کنند کمک می‌کند؛ وقتی آن‌ها محتاج رهایی از استرس یا تجدید قوا هستند نیز به کمک آن‌ها می‌آید.

چه چیز خلاقیت نیست؟


اکثر ما درباره خلاقیت با توجه به افراد فکر می‌کنیم. ما گرایش به این نحوه تفکر داریم که خلاقیت چیزی است که در یک شخص وجود دارد و چیزهایی شبیه به این جمله می‌گوییم: «این کودک خیلی خلاق است!»

اغلب اوقات مردم کلمه خلاق را به اشتباه به عنوان مترادف کلمه پر استعداد به کار می‌برند. منظور آن‌ها این است که کودک دارای استعداد غیر معمول در بعضی زمینه‌ها می‌باشد و یا کودک از هوش بالایی برخوردار است. کودکی که در سن پایین در یک آزمون ضریب هوشی نمره فوق‌العاده بالایی به دست می‌آورد، در حقیقت پر استعداد است.

خصوصیت دیگری که اغلب به عنوان نشانه خلاقیت اشتباه گرفته می‌شود نامتعارف بودن است. افرادی که دارای رفتاری عجیب هستند، با جامعه هماهنگ نمی‌شوند، دائماً رفتار ناجور دارند، حتی افرادی که از نظر عقلی به طریقی نامتعادل هستند ممکن است خلاق نامیده شوند. اما آیا عجیب بودن می‌تواند دلالت بر خلاقیت داشته باشد؟ پاسخ این سؤال پیچیده است؛ زیرا به آسانی می‌توانیم نمونه‌هایی از افراد خلاق معروف نام ببریم که از نظر عقلی نامتعادل و حتی دیوانه بودند.

بسیاری از روان‌شناسان، درست عقیده‌ای عکس آن دارند؛ افرادی بهتر می‌توانند خلاقیت خود را به نمایش درآورند که از تشویق‌ها و اختلالات عقلی دور باشند. افراد بسیار خلاق گرایش به عدم پیروی از جمع دارند اما علاوه بر آن تمایل دارند از نظر عقلی و احساسی قوی باشند. متفاوت بودن فقط به خاطر متفاوت بودن و به عنوان یک هدف به خودی خود برای خلاقیت کافی نیست. پس خلاقیت، همان هوش و یا پر استعدادی نیست و مانند نامتعارف بودن نمی‌باشد. به علاوه خلاقیت صرفاً تقلید یا از حفظ کردن مطالب نیست، صرفاً تصادف نیست، مانند زمانی که کودک دچار اشتباه می‌شود بدون تشخیص این مطلب که در این اشتباه مفهوم یا ارزشی وجود دارد و همچنین خلاقیت اندیشه‌های عجیب و غریب، نامنظم یا کنترل نشده نمی‌باشد. (1)

خلاقیت چیست؟


هر چیزی که کودک انجام می‌دهد یا می‌گوید، می‌تواند خلاق به حساب آید در صورتی که دو ضابطه را تأمین نماید. اول آن که باید اساساً با کارهایی که کودک قبلاً انجام داده و تمام چیزهایی که قبلاً دیده یا شنیده است متفاوت باشد. دوم آن که فقط نباید متفاوت باشد بلکه باید صحیح بوده، در جهت رسیدن به یک هدف مفید باشد و به طریقی برای کودک جذاب یا معنی‌دار باشد. اغلب روان‌شناسان که در زمینه خلاقیت مطالعه می‌کنند این دو ضابطه را «تازگی» و «مناسبت» عنوان می‌کنند.

معیار تازگی کاملاً ساده است. رفتار کودک نمی‌تواند فقط تقلید یا گزارش چیزی که قبلاً دیده است باشد یعنی در محدوده رفتاری کودک باید تا حد زیادی تازه باشد. به منظور قضاوت درباره تازگی کار کودک باید اطلاعاتی در مورد آگاهی و تجربه گذشته کودک داشته باشیم.

معیار مناسب، پر دردسرتر است. این واژه به منظور رد کردن رفتارهایی که صرفاً عجیب هستند مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما این مفهوم بی‌ثبات است. اگر درباره ریاضیات یا علوم و یا گرامر صحبت کنیم در آن صورت آن چیزی مناسب است که درست باشد. اما در مورد هنر، داستان سرائی و نمایش چگونه است. در آن صورت چگونه می‌توانیم درباره مناسبت صحبت کنیم؟! در نهایت باید از دید بیننده به آن نگریست. اگر رفتار تازه و عجیب کودک به طریقی خوش‌آیند یا ارتباط‌گرا یا معنی‌دار باشد در این صورت می‌توان گفت مناسب است.

اگر بخواهیم در معنی لغوی وارد شویم مفهوم خلاقیت به عنوان «رفتار تازه و مناسب» دارای ارزشی ثابت و بری از هرگونه قضاوتی است. در صورتی که کلمه «مناسب» را به چیزی اطلاق کنیم که از نظر فنی درست و مفید باشد. رفتارهای مخرب، غیرقانونی و غیر اخلاقی می‌تواند به اندازه رفتارهای سازنده و مثبت، خلاق باشد. قبول این مسئله بسیار مشکل است؛ زیرا در عرف در کلمه خلاق مفهوم مثبت مستتر است. اما از خلاق تلقی کردن رفتارهایی که حتی زشت و ضد اجتماعی‌اند در صورتی که در رسیدن به یک هدف دارای تازگی و مناسبت باشند خیلی می‌توان آموخت.

فرایند تفکر خلاق، صرف نظر از نتایج آن در اصل یکی است. هنگامی که مردم با موفقیت به راه‌های جدیدی برای انجام کارها، راه‌های جدید تفکر درباره چیزها، و راه‌های جدیدی برای ساختن چیزها دست می‌یابند بدان معنی است که آن‌ها به طرق مشابهی فکر و عمل می‌کنند صرف نظر از این که آیا راه علاج سرطان را کشف کرده و یا گاز اعصاب اختراع کرده باشند. آن چه مهم جلوه می‌کند این است که ما به کودکانمان نه تنها مهارت‌های لازم برای خلاق بودن را می‌آموزیم بلکه ارزش‌هایی را که برای استفاده از آن خلاقیت در جهت مثبت نیاز دارند یاد می‌دهیم. (2)

خلاقیت در آیات و روایات

در قرآن مجید از جمله صفات خداوند متعال «خلاق» شمرده شده است. آیه 86 سوره حجر «إنَّ رَبِکَ هُوَ الخَلَّاقُ العَلِیم» اشاره به یک دستور تربیتی است که مربوط به تفاوت تفکر و استعدادها می‌باشد. خداوند می‌داند که همه مردم یکسان نیستند. او از اسرار درون و طبایع و میزان رشد فکری و احساسات مختلف انسان‌ها با خبر است. قرآن مجید در سوره یس آیه 81 روی دو صفت بزرگ خداوند یعنی خلاقیت و علم بی‌پایان او تکیه می‌کند که در حقیقت دلیلی است بر گفتار پیشین که اگر تردید شما از ناحیه قدرت او بر خلقت است، او خلاق است و اگر جمع و جور کردن این ذرات نیاز به علم و دانش دارد او از هر نظر عالم و آگاه است «... بَلَی وَ هُوَ الخَلَّاقُ العَلِیم» بنابراین از این‌که در آیات قرآن دو صفت خلاقیت و علم در کنار یکدیگر آمده و خلاقیت بر علم مقدم شده است، می‌توان استنباط نمود که اولاً: تقدیم «خلاق بر علیم» نشان‌دهنده اهمیت و عظمت خلاقیت و نوآوری است و ثانیاً: خلاقیت، مبتنی بر علم و دانش است و علم و آگاهی در ظهور و بروز خلاقیت نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند.

علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «فرزندان خود را به عادات و آداب خود مجبور نکنید؛ زیرا آن‌ها برای زمانی غیراز زمان شما خلق شده‌اند». (3) تربیت و پرورش کودکان یکی ازاموری است که در سنت اسلامی بسیار مورد اهمیت واقع شده است.

این در حالی است که بیشتر والدین تنها به طور غریزی به تربیت کودکان خود می‌پردازند و هیچ آموزش یا مطالعه‌ای در این زمینه ندارند.

انسان به طور کلی موجودی است اجتماعی و خواهان زیستن در اجتماع است؛ از این رو اگر بخواهد با آن‌ها بجوشد و در پس آن‌ها عرض وجود کند، باید تقلید کند. این زمینه‌ای مناسب برای آموزش خلاقیت است.


کودک می‌خواهد رفتار افراد بزرگ‌تر را تقلید کند؛ او رغبت دارد خود را جای بزرگ‌ترها قالب بزند؛ پس در حضور او نمازتان را بخوانید و یا او را همراه خود به مسجد ببرید و زمینه ارتباط او را با بزرگ‌تران فراهم کنید. تا آداب زندگی؛ معاشرتی، اخلاقی و در کل، خلاقیتش را از این طریق پرورش ده.

علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «ای کمیل، هیچ حرکتی نیست مگر آن‌که تو در آن محتاج شناخت هستی». (4) نیز می‌فرمایند: «اهل بینش کسی است که بشنود و بیندیشد و ببیند و با بینش در آن درنگ و از رخدادها پند گیرد و بهره‌مند شود و خود را از پرتگاه‌ها نگاه دارد». (5)

امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «کسی که در آموخته‌های خویش بیشتر اندیشه کند، علم خود را استوارتر کرده و نکته‌هایی را در می‌یابد که دست نایافتنی است». (6)

«یاددهی» خلاقیت، مانع «یادگیری» خلاقیت می‌شود!

«هرگاه چیزی را به کودک آموزش می‌دهند مانع می‌شود تا کودک، آن را شخصاً کشف یا خلق کند». (ژان پیاژه)